کلیسای تادئوس مقدس در شمال غرب ایران در نزدیکی شهر ماکو و در انتهای دشت وسیعی نزدیک سیه چشمه میان حصاری با برجهای مدور همچون قلعه ای محصور واقع شده است. این مکان بعلت وجود قبر تادئوس مقدس که در سال 66 میلادی به دستور پادشاه وقت ارمنستان به شهادت رسید برای مسیحیان منطقه بالاخص ارامنه دارای ارزش مذهبی زیادی است مضافا بر اینکه تادئوس همراه با بارتقیموس دو حواریون عیسی مسیح بنیانگزاران کلیسای ارمنی هستند و به همین علت از زمان تدفین وی در این مکان بصورت یکی از زیارتگاه های مهم ارامنه در آمده تا آنجا که با رسمیت یافتن دین مسیح در ارمنستان به سال 301 میلادی این محل جزو اولین مکانهایی بود که در آن کلیسایی ساخته شد. اهمیت این مکان تا حدی بوده که در سال 1284 میلادی زمانیکه پادشاه ارمنی سیلیسیه برای عقد قرارداد با ارغون شاه حاکم مغول به دربار وی در ایران آمده بود به زیارت این مکان میشتابد. دیگر اینکه در سال 1293میلادی برخی مسیونرهای کاتولیک به دستور پاپ برای تبلیغ و اشاعه مذهب کاتولیک و نیز استیلای مذهبی بر این مکان سالها در این منطقه مستقر شده اند و فعالیت آنها مدت سی سال کشمکشهای مذهبی به دنبال داشته است.
قرنهاست که همه ساله مسیحیان منطقه و بخصوص ارامنه طی مراسم ویژه ای به زیارت این مکان شتافته و چندین روز را به دعا و نیایش میپردازند که این سنت تا به امروز حفظ گردیده است. علاوه بر دارا بودن ارزش مذهبی، این مکان محل تلاقی اقوام مختلف همچون ارامنه، آشوریها، ترکها، کردها و آذریها و همچنین مذاهب مختلف همچون مسیحیان کلیساهای شرق و کاتولیک و مسلمانان شیعه و سنی بوده است که به اهمیت این مکان افزوده و به همین علت همیشه مورد توجه خاص حکام محلی و گاها پادشاهان ایران بوده است تا جائیکه کمتر کلیسایی در ایران میتوان یافت که تا این حد مرکز توجه قرار گرفته باشد. یکی از نمونه های بارز این گفته دوره جنگهای ایران و روس در قرن 19 میلادی میباشد که ولیعهد ایران عباس میرزای قاجار با بذل حمایت مالی و معنوی خود از این مکان سعی در جلب حمایت ارامنه کل ارمنستان از سپاهیان ایران را نمود که در این خصوص بر سر در ورودی غربی سنگ نوشته ای به دو زبان فارسی و ارمنی وجود دارد که متن فارسی آن به قرار زیر است:
دل به تنگ آمد چو روح الله ز تن از امهات میل آبا کرد چندی باز مادرزاد گشت از یکی اصحابه طاطاوس نام این سجده گاه گشت آباد و خراب از چرخ بی بنیاد گشت تا زمان دولت فتح علی شه آنه او همچو ابر درفشان دست عطایش راد گشت از ولیعهدش شهنشاه جهان عباس شاه کو به گیتی شهره در انصاف و عدل و داد گشت آنکه بس ویرانه ها چون کوفه در ایران زمین فی المثل در عهد عدلش غیرت بغداد گشت جز دل ویران من کو قابل تعمیر نیست هر خرابی را که دیدی در جهان آباد گشت کرد از نو این کهنه ویرانه را آباد او هم خدا راضی و هم روح بانی شاد گشت جون زفرمان وی و اقدام استادان چند سخت تر از آهن و محکمتر از فولاد گشت گفت این مصرع پی تاریخ تعمیرش نوا وانک طاطاوس باز از داد شه آباد گشت در قرون گذشته از جهت اینکه کلیسای مزبوردر مجاورت گذرگاه جاده ابریشم در مسیر کاروانها قرار داشته و دلیلی برای سکونت یافتن اقوام مختلف بخصوص ارامنه در اطراف آن گردیده است نتیجتا به دنبال خود نگاه دشمنان را نیز جلب کرده تا جائیکه بارها کلیسا مورد تاخت و تاز قرار گرفته، راهبان آن به قتل رسیده اند و کلیسا متروکه شده است ولی چندی بعد بعلت اهمیت مکان مجددا راهبان تازه ای از مناطق مختلف ارمنستان در آن گرد آمده و به رونق آن افزوده اند. در سالهای جنگ جهانی اول و هجوم قوای عثمانی به داخل مرزهای ایران اهالی منطقه مجبور به ترک منطقه شده و بقیه نیز برای دفاع از جان و ناموس خود در بین دیوارهای قره کلیسا برای مدت 15 روز در مقابل قوای خارجی مقاومت نمودند ولی بالاخره شکست خورده و جملگی به قتل رسیده و یا به اسارت برده شدند. پس از پایان جنگ و بازگشت آرامش به منطقه، اهالی روستاهای اطراف به خانه های ویران خود برگشته و قره کلیسا نیز مجددا فعال شد تا اینکه تعداد معدود ارامنه منطقه در سال 1946 میلادی بعلت تحولات منطقه مجبور به ترک خانه های خود شدند. آخرین راهب قره کلیسا در سال 1948 میلادی آنجا را ترک کرد و در نتیجه کلیسا مدت چندین سال متروکه ماند تا اینکه با همت خلیفه گری ارامنه آذربایجان در سال 1954 میلادی برنامه زیارت سالیانه از این مکان مقدس برنامه ریزی و انجام گردید و تا این تاریخ ادامه دارد.
علاوه بر گروه های بزرگ زیارتی که همه ساله در روزهای خاصی از سال به زیارت این مکان میشتابند، در بقیه فصول سال به خصوص فصل تابستان نیز جهانگردان بسیاری از کشورهای دور و نزدیک به دیدار این محل میآیند به طوریکه در حال حاضر قره کلیسا بصورت یکی از مراکز توریستی با اهمیت ایران در آمده است. بعلت اهمیتی که این مکان بعنوان یک اثر فرهنگی دارا میباشد جزو میراث ملی ایران به ثبت رسیده و حدود چهل سال است که دولت ایران با یاری ارامنه نسبت به مرمت آن اقدام نموده است. قابل ذکر است که از سال 1961 میلادی این مکان مورد توجه کارشناسان سازمان یونسکو قرار گرفته و کارشناسان این سازمان جهانی بطور مستقیم بر امر مرمت آن نظارت دارند.
ابعاد کلی منطقه قره کلیسا بالغ بر 110 متر در 53 متر است که از دو بخش مذهبی و مسکونی تشکیل گردیده که جملگی در بین دیوارهایی که با سنگ لاشه ساخته شده است محصور بوده و دو بخش مزبور به وسیله دیواری از یکدیگر جدا شده اند که دری بین آن دو جهت ارتباط تعبیه شده است. با وقوع زلزله مهیبی در سال 1319 میلادی بنای کلیسای اولیه فرو ریخته و به روایتی 75 نفر از راهبان جان خود را از دست دادند ولی با توجه به ارزش و اهمیت این مکان بلافاصله بازسازی آن آغاز و قسمت شرقی کلیسای فعلی که از سنگ بازالت سیاه میباشد ساخته شد که در دیوارهای خارجی آن سنگهای کنده کاری شده متعلق به کلیسای قبلی کار گذاشته شده است. این بنا از داخل بشکل صلیب و از خارج بشکل چهارگوش میباشد و گنبد آن بر روی دیوارهای داخلی کلیسا تکیه دارد.دردو طرف محراب کلیسا که در سمت شرقی بنا قرار دارداطاقکهای مستطیلی شکل بنا شده اند.
در سال 1810 میلادی در قسمت غربی کلیسا که ورودی بنا در آن قسمت قرار داشت با انجام تغییراتی از قبیل برداشتن دیوار این قسمت، بنای جدیدی با سنگ آهک سفید رنگ و با پلان مشابه پلان کلیسای اجمیازین مقدس در ارمنستان بنا شده و به آن الحاق گردید. گنبد بخش سفید رنگ کلیسا در مرکز آن و بر روی چهار ستون مستقل قرار گرفته است. کلیسای جدیدتر از نظر اندازه حجم داخلی از کلیسای شرقی بزرگتر بوده و دارای یک ورودی اصلی در قسمت غربی و دو ورودی روبروی هم در قسمت غربی اضلاع شمالی و جنوبی بنا دارد. در قسمت غرب کلیسا و در جلوی ورودی آن بنای برج ناقوس خانه قرار دارد که بنای آن نیمه تمام مانده است. ناقوس معروف کلیسا که به سرقت رفته است در سال 1886 میلادی توسط استاد کاران ارمنی شهر مسکو ساخته شده و به این مکان انتقال یافته بود. لازم به ذکر است که الحاق دو بخش سفید رنگ و سیاه رنگ بنا به حدی با مهارت انجام گرفته است که نزد بیننده بصورت یکپارچه جلوه میکند. دو گنبد بنا که یکی سیاه رنگ و دیگری سفید رنگ است بشکل هرم 12 ضلعی به نشانه 12 حواریون میباشد و تشابه حجمی بکار رفته در دو گنبد باعث گردیده تا ناسازگاری در تفاوت حجم دو قسمت بنا به چشم نیاید.
بر روی دیوارهای خارجی قسمت سفید رنگ نقوش برجسته بسیار زیبایی وجود دارد که دارای موضوعات مذهبی و اساطیری میباشد. از آنجائیکه کلیسا در منطقه زلزله خیز قرار دارد جهت حفاظت از آن در عمق زیاد پایه های آن سنگهای فشرده ریخته شده است تا از تکانهای شدید حاصله ممانعت کند و ملاطی که در بین سنگهای تراش خورده ریخته شده باعث دوام بنا در برابر زمین لرزه شده است. در درون دیوارهای حصارکلیسا اطاقهای زیادی ساخته شده که محل زندگی راهبان بوده است مضافا بر اینکه اطاقهایی نیز بعنوان انباری، اقامت مهمانان، آشپزخانه و کارگاه روغن کشی ساخته شده است. در فاصله کمی از کلیسا قبرستان قدیمی و همچنین نمازخانه کوچکی که محل دفن دختر پادشاه ارمنستان بوده که به همراه تادئوس قدیس به شهادت رسیده است قرار دارد که به اهمیت تاریخ منطقه افزوده است.
