کلیسای وانک، اصفهان

کلیسای آمنا پرکیچ مقدس که در دیر (وانک) جلفای اصفهان قرار دارد کلیسای جامع ارامنه اصفهان محسوب میشود. با اسکان ارامنه در جلفای اصفهان در سالهای 1604 تا 1606 میلادی، کلیسای کوچکی برای انجام فرایض مذهبی به نام امناپرکیچ بنا گردید که بعلت نامناسب و کوچک بودن آن تخریب گردیده و کلیسای تازه و باشکوهی با تلاشهای خلیفه داوید و مساعدتهای مالی اهالی جلفا و نیز خواجه سافراز در سال 1655 میلادی آغاز گردیده و طی نه سال به اتمام رسید. با توجه به وجود ساختمانهای اطراف کلیسا، همچون ساختمان موزه و ساختمان خلیفه گری ارامنه اصفهان و جنوب به اهمیت آن افزوده شده است .

در خصوص تاریخچه بنای کلیسا در بالای سردر ورودی غربی آن کتیبه ای با این متن نصب شده است:"دیر آمناپرکیچ در سال 1655 در دوران پادشاهی شاه عباس دوم و به عهد چاثلیقی عالیجناب فیلیپوس توسط راهب این دیر خلیفه داوید و به اراده و کمک های مالی مردم جلفا بنا گردید. ثواب دعاها و مراسمی که در این محل برگزار شود نصیب زندگان و در گذشتگان شود". خلیفه داوید خود در خصوص بنای این کلیسا در حواشی کتاب خطی عهد عتیق که در کتابخانه دیر آمناپرگیچ مقدس محفوظ است چنین نوشته است: " بازسازی کلیسای وانک از این جهت صورت گرفت که راهبان کلیسا همیشه در بلاتکلیفی بسر میبردند. از مدت ها پیش من خلیفه داوید، فرصت مناسبی برای رسیدگی به این امر نمی یافتم چون دچار نگرانیهای ذهنی بودم . گاه به شک میافتادم که آیا میتوانم چنین ساختمان با شکوهی را به انجام برسانم. در سال 1655 به عهد سلطنت شاه عباس دوم و مساعدت خواجه سافراز و کمک اهالی جلفا و به لطف و یاری روح القدس، این ساختمان شکوهمند و زیبا چنان که میبینید به پایان رسید". پلان کلیسا مستطیلی شکل و سمت آن شرقی غربی است.

سقف و گنبد آن بر دو ستون چسبیده در دیوارهای جانبی و دیوارهای کلیسا متکی است . پلان کلیسا از داخل نمونه ای از معماری ارمنی بوده ولی نمای خارجی آن به سبک معماری ایرانی است که تلفیقی استادانه از دو سبک معماری را به نمایش میگذارد. گنبد کلیسا دو جداره است که برداشتی است از گنبدهای سبک ایرانی . مصالح بکار رفته در ساختمان این بنا آجر و خشت است و تمامی دیوارها، قوس ها، طاق نماها، طوق گنبد، ساق گنبد و کلیه زوایای داخل کلیسا با گچ پوشانده شده و بر روی آنها موضوعات مربوط به احادیث کتاب مقدس (عهد عتیق و جدید) با رنگ روغن نقاشی شده است. طبق اسناد موجود هزینه تمامی این نقاشیها را خواجه آودیک استپانوسیان (ماردیروسیان) یکی از ثروتمندان جلفای اصفهان عهده دار شده است.اکثر این نقاشیها اثر نقاشان معروف آن دوره همچون استاد میناس، کشیش استپانوس، هوهانس مرکوز ( خلیفه هوهانس) و همکارانشان میباشد. در صحن کلیسا قبر خاجاطور گیساراتسی، که پدر صنعت چاپ محسوب میگردد، و خلیفه داوید قرار دارد. برچ ناقوسخانه کلیسا که در سال 1716 میلادی توسط آقا هوهانجانیان جمالیان بنا شده در سمت غرب کلیسا و در فاصله 3.5 متری آن قرار دارد که از سه طبقه با مجموع ارتفاع 10.5 متر تشکیل یافته است . از دیگر بناهای جانبی کلیسا میتوان از چاپخانه قدیمی آن نام برد که موسس آن خاچاطور گساراتسی بوده است.

وی که در سال 1620 میلادی به سمت خلیفه اعظم ارامنه جلفا منصوب شد طی سفری که در سال 1630 به اروپا انجام داد با صنعت چاپ آشنا شده و پس از بازگشت به اصفهان با کمک و یاری روحانیون ساکن در دیر آمناپرگیچ با تلاشی شش ساله موفق به ساخت یک ماشین چاپ گردید و نخستین کتاب را در سال 1638 به چاپ رساند. متاسفانه چاپخانه مزبور دچار حریق شده و از اولین دستگاه چاپ تنها تعدادی از حروف و قالبهای آن از حریق مصون ماندند که اینک در موزه وانک به معرض نمایش گزارده شده اند. در سال 1844 میلادی دستگاه چاپ چدیدی توسط مانوک هورتانانیان، یکی از ارامنه مقیم جاوه (اندونزی) خریداری و به شهر زادگاهش، جلفای اصفهان فرستاده شد. یکی دیگر از بناهای این محل ساختمان موزه دیر است که در سال 1930 میلادی با همکاری سرکیس خاچاطوریان، یک نقاش معروف ارمنی که به دعوت دولت وقت و به منظور مرمت نقاشیهای کاخهای صفوی به اصفهان آمده بود، بنیان نهاده شد. ب

ا تلاشها و پی گیریهای شخصی وی وسایل و نمونه هایی که در انبار کلیسای جلفا و در منازل ارمنیان آن شهر موجود بود جمع آوری و در معرض تماشای عموم گزارده شد. ساختمان اولیه موزه متشکل از سه اتاق بوده است که بعلت فضای ناکافی و نامناسب بودن آن، بنای جدیدی توسط مهندس اوژن آفتاندیلیان ساخته شد و در تاریخ 19 اکتبر 1971 افتتاح گردید. در دو سمت ورودی موزه پیکره های مسروپ ماشتوتس مقدس ( ابداع کنده الفبای ارمنی) و خاچاطور گساراتسی نصب شده است. در مجاورت موزه،ساختمان کتابخانه قرار دارد که در سال 1884 میلادی توسط خلیفه اعظم هوانس سورنیان بنیان نهاده شد. این کتابخانه محل نگهداری بیش از دو هزار و پانصد جلد کتاب است که مشتمل بر هزار و هفتصد کتاب ارمنی، چهار هزار کتاب انگلیسی و دو هزار کتاب فارسی است. تخستین بنایی که در بدو ورود توجه بازدید کننده را به خود جلب میکند ساختمان برج ساعت است که در بالای در ورودی دیر قرار گرفته و از سه طبقه تشکیل یافته است .در طبقه دوم آن ساعت بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم نصب شده است که صدای ناقوس آن تا دور دستها شنیده میشود. این برج و ساعت را ماردیروس هوناتانیان در سال 1931 بنا کرده است.

چاپچانه

چاپچانهٔ کلیسای وانک پشت این بنا واقع شده، که البته چند سالی است که به چاپخانه تبدیل شده‌است. شایان ذکر است که اولین چاپخانهٔ ایران و خاورمیانه در این مکان تأسیس شد. در سال ۱۶۴۰ به سرکردگی پیشوای مذهبی کلیسای وانک خلیفه خاچاطور کساراتسی چاپخانه‌ای دایر شد (در کلیسای وانک) این شخص ماشین چاپ و حروف چاپ را خود شخصاٌ ساخت و در سال ۱۶۴۱ کتابی با مضمون شرح حال پدران روحانی به چاپ رساند. هنوز هم چند نسخه از این کتاب در موزه کلیسای وانک وجود دارد که البته از لحاظ چاپ و کاغذ مرغوب نیست ولی برای چاپ کنندگان آن افتخار بزرگی است.

کتابخانه

در زمان کوچ بزرگ، ارامنه همه چیز خود را جا گذاشتند و به ایران آمده‌اند ولی تنها چیزی که نتوانستند از آن چشم پوشی بکنند کتابهایی بود که در خانه‌های خود داشتند ارامنه با تحمل زحمات فراوان کتابهای زیادی را با خود به ایران (اصفهان) آوردند این کتابها تنها ثروتی بود که همیشه برای ارامنه باارزش بود و هست.

در سال ۱۷۷۰ تا ۱۷۹۰ در آن هنگام که ارمنیان و به ویژه پیشوایان مذهبی کلیسای وانک مورد آزار و اذیت قرار گرفتند کتابهای زیادی به خاطر بدست آوردن تفنگ و باروت فروخته شدند ولی بعد از گذشت سالها وقتی وضع به حالت عادی برگشت دوباره این کتابها جمع‌آوری شدند و در سال ۱۸۸۴ قسمتی از کلیسای وانک (محوطهٔ کلیسا) را به کتابخانه اختصاص دادند یعنی کتابخانه‌ای بنا کردند و گنجه‌های چوبی برای آن ساختند تا بتوانند از کتابها نگهداری کنند که این کتابخانه و گنجه‌های چوبی آن در حال حاضر وجود دارد. شایان ذکر است تمام این کتابها کتابهای خطی هستند که روی پوست نوشته شده‌اند.

کتابخانهٔ کلیسای وانک در قسمت غربی محوطه کلیسا روبروی نمازخانه واقع است.

بعد از آن پیشوای مذهبی خاچاطور شخصاً خلیفه خوانس را به ایتالیا فرستاد تا شیوه چاپ کردن را بیاموزد که خلیفه هوانس به آمستردام می‌رود و آنجا شیوهٔ چاپ را آموخته و یک ماشین چاپ نیز با خود به جلفای اصفهان می‌آورد و در سال هزار و شش صد و چهل و هفت کتاب «تهیه و تقویم» را به چاپ می‌رسانند.

در سال ۱۸۴۴ بارون مانوک هورداینان جلفایی یک ماشین چاپ عالی را که گرانقیمت نیز بوده را از اروپا به اصفهان می‌آورد که این ماشین چاپ در حال حاضر در موزهٔ کلیسای وانک نگهداری می‌شود و اولین کتاب را که با این ماشین در کلیسای وانک به چاپ رساندند زبور داوود بود که تنها نسخهٔ باقیمانده از آن در کتابخانه بولئان آکسفورد محفوظ است.

موزه

این موزه در سال ۱۸۷۱ در کلیسای وانک ساخته شد.بعد از کتابخانه موزهٔ این کلیسا قرار دارد. این مکان محل نگهداری اجناس گرانقیمت و نایابی است که در دنیا نظیر آنها وجود ندارد باید گفت که بیشتر این اموال گرانقیمت و نایاب به وسیلهٔ مردم هدیه شده‌اند که اهدای این اموال بیشتر برای آن بوده که جایگاه مناسبی برای یادگارهای گذشتگان وجود داشته باشد تا آیندگان بدانند پدرانشان که بودند و چه کردند.

در این مکان از انجیل‌های زیبایی نگهداری می‌شوند که یکی از آن انجیلها کوچک‌ترین انجیل دنیا است که با هفت زبان نوشته شده و هفت گرم وزن دارد.

اماکن اداری

در گذشته کارهای اداری و قضایی ارامنه جلفا در این مکان صورت می‌گرفت از تنظیم قباله ازدواج تا تعمیر و ثبت فوت و تولد و امور قضایی مثل شکایات و رسیدگی به ان انجام می‌شد این امر در حال حاضر ادامه دارد و ارامنه جلفا برای کارهای خود به این محل رفت و آمد می‌کنند. برای همین در دیر آمناپرگیچ ساختمانی ساخته می‌شود که در حال حاضر نیز برپاست و خدمتگزاران مردم در این مکان به کارهای جامعهٔ ارمنی در جلفا رسیدگی می‌کنند.

البته این را نیز بنا به فراموش کرد که در گذشته امور ارامنهٔ بعضی از کشورها مثل هند نیز در دیرآمناپرکیج حل و فصل می‌شده ولی در حال حاضر فقط به امور ارامنهٔ جنوب ایران رسیدگی می‌کنند.

این مکان در جنوبی‌ترین قسمت دیر واقع است و سال ساخت آن به زمان سلطنت ناصرالدین شاه باز می‌گردد.

در قسمت شرقی دیر روبروی موزه محل اسکان اسقف و یا خلیفه وقت ساخته شده‌است دو طبقه دارد که در طبقهٔ اول وسائل و مایحتاج ذیر در آن نگهداری می‌شود و طبقهٔ دوم محل سکونت اسقف است.