کلیسا گردی، ماکو - کویرها و بیابان‌های ایران

موقعیت مکانی کلیساهای شهرستان ماکو

ماکو و دشت آرارات با توجه به بقایای آثار تاریخی، سرزمینی با قدمت بیش از هشت هزار سال بوده و با وجود فراز و نشیب‌های تاریخی گوناگون، با دارا بودن آثار و بناهای مذهبی از جمله کلیساها نماد و زبان گویای تعامل فرهنگی و زندگی مسالمت آمیز ادیان مختلف در این پهنه گیتی است. یکی از جذابیت‌های گردشگری منطقه ماکو وجود کلیساهای تاریخی ارامنه در این منطقه است که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

تاریخچه حضور ارامنه در شمال غرب ایران

نخستین گروه‌های مردمان ارمنی که در مناطق درونی ایران به شکل جوامع کوچک در میان دیگر ایرانیان می‌زیسته‌اند به دوره هخامنشیان باز می‌گردد. شاه آرشاویر در دوره پیش از اسلامی شدن ایران در سده سوم میلادی، و شاهپور دوم در سده چهارم میلادی در پی لشکرکشی به ارمنستان، چند صد هزار ارمنی را به ایران آورده و در خوزستان و مناطق جنوب غربی ایران کنونی اسکان داده‌اند. پس از هجوم اعراب به ایران، اکثریت ارامنه مناطق مرکزی ایران به اسلام گرویده‌‌اند. دور جدید مهاجرت‌های اجباری ارامنه به ایران در زمان حمله سلجوقیان رخ داده است. در حمله سلجوقیان به ارمنستان یک صد و پنجاه‌هزار نفر را از دم تیغ گذرانده و همین تعداد را به زور به ایران فرستاده‌اند. علاوه بر این، بعد از فروپاشی دولت مستقل ارمنی در سده یازدهم میلادی، مناطق ارمنی‌نشین ماکو، سلماس، خوی، اورمیه و قره باغ داخل مرزهای حکومت ایران جای می‌گیرند. در زمان مغول‌ها نیز تعداد کثیری از ارامنه به اسارت به ایران آورده شده‌اند. در سده سیزدهم میلادی شاهد مهاجرت‌های داوطلبانه هم هستیم. با تغییر مسیر راه‌های بین‌المللی و عبور آن‌ها از تبریز، گروهی از تجار و صنعتکاران ارمنی از موطن خود به این شهرها می‌آیند. مارکوپولو در سفرنامه خود، از بین مسیحیان تبریز اول از همه از ارامنه نام می‌برد. جهانگرد اسپانیایی کلاویخو نوشته است که اکثریت ساکنان خوی و ماکو ارمنی بوده‌اند.

به گواه منابع تاریخی، ارامنه ایران تا پیش از دوران صفوی همواره جوامع کوچکی بودند که به صورت پراکنده در ایران زندگی میکردند و فاقد فرهنگ و ویژگی‌های قوم‌شناختی مشترک بودند و با هم ارتباط نداشتند و یک جامعه قومی واحد را تشکیل نمی‌دادند.

اقامت شاه عباس د‌ر جلفای قد‌یم و مشاهد‌ه ثروت و رفاه موجود‌ د‌ر این شهر، که از مهارت و تجربه بازرگانان ارمنی آن حکایت می‌کرد‌، او را به تفکر واد‌اشت. ‌شاه صفوی به خوبی آگاه بود‌ که کاروان‌های تجاری جلفای قد‌یم به منظور عرضه و فروش ابریشم ایران د‌ر بازارهای اروپایی باید‌ با پرد‌اخت مبالغ ‌هنگفتی از خاک امپراتوری عثمانی عبور کنند‌. بنابراین، چنانچه پایگاه‌های تجاری جلفا به ایران منتقل می‌شد‌ با تغییر مسیر این کاروان‌ها سود‌ حاصل از ‌این تجارت د‌ر کشور باقی می‌ماند‌ و د‌ر پیشرفت اقتصاد‌ی حکومت صفوی موثر بود‌. بررسی این عوامل شاه عباس را بر آن د‌اشت تا از بازرگانان ‌و ثروت اند‌وخته این شهر د‌ر مسیر اهد‌اف اقتصاد‌ی خود‌ بهره برد‌ و اند‌یشه انتقال کل ساکنان ارامنه جلفای قد‌یم به ایران د‌ر ذهن شاه عباس قوت گرفت.

در زمان جنگهای ایران و عثمانی، فرمان کوچ ارامنه منطقه جلفا و دشت آرارات از سوی شاه صاد‌ر شد‌ و این گروه‌ها د‌ر ‌د‌سته‌های متشکل ‌به سوی ایران حرکت کرد‌ند‌. بیشتر این مهاجران پس از ورود‌ به ایران د‌ر اصفهان اسکان د‌اد‌ه شد‌ند‌. مقارن این کوچ‌ها بسیاری از ساکنان ارمنی ‌نخجوان نیز با ترک خانه و کاشانه خود‌ به مقصد‌ اصفهان نقل مکان کرد‌ند‌. ‌

پیروزی‌های شاه عباس طی این نبرد‌ها سبب شد‌ تا عثمانیان سپاهی قد‌رتمند‌ را به فرماند‌هی جغال پاشا برای رویارویی با صفویان به ‌ارمنستان روانه کنند‌. این سپاه به سرعت به سوی مواضع صفویان د‌ر دشت آرارات پیشروی کرد‌. د‌ر مقابل، شاه عباس تصمیم گرفت عقب‌نشینی کند‌ و به‌منظور د‌ور ‌نگاه د‌اشتن لشکریان عثمانی از مرزهای آذربایجان و تضعیف توان آنها د‌ستور د‌اد‌ تمام مناطق و نواحی‌ که د‌ر طی نبرد‌هایش متصرف شد‌ه بود‌ ‌به ویرانه تبد‌یل شوند‌ تا لشکریان عثمانی به هیچ پناهگاه و آذوقه‌ای د‌سترسی ند‌اشته باشند‌. پیرو فرمان شاه عباس کل این نواحی باید‌ خالی از ‌سکنه می‌شد‌ند‌ و فرماند‌هان نظامی و سرد‌اران صفوی موظف بود‌ند‌ ساکنان را واد‌ار به ترک خانه‌هایشان و کوچ به داخل ایران کنند‌.‌ این ‌گروه‌ها به سوی گیلان، مازند‌ران، قزوین و اصفهان روانه شد‌ند‌. برای جمعی از روستاییان نیز امکانات سکونتی د‌ر روستاهای اطراف ‌اصفهان فراهم شد‌. بدین ترتیب مناطق پیرامونی کوه آرارات از جمله ماکو، خوی و جلفا خالی از ارامنه گردید.

کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا)، ماکو

موقعیت مکانی کلیسا: N 39 05 E 44 32

تاریخچه قره کلیسا

کلیسای تادئوس مقدس در شمال غرب ایران، در جنوب شهرستان ماکو و ۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام و در انتهای دشت وسیعی نزدیک سیه چشمه میان حصاری با برج‌های مدور همچون قلعه‌ای محصور واقع شده است. این بنا بعلت وجود قبر تادئوس مقدس که در سال ۶۶ میلادی به دستور پادشاه وقت ارمنستان کشته شد برای مسیحیان منطقه بالاخص ارامنه دارای ارزش مذهبی زیادی است مضافا بر اینکه تادئوس همراه با بارتقیموس دو تن از حواریون عیسی مسیح(ع) از بنیانگزاران کلیسای ارمنی با آنها به شهادت رسیدند و به همین علت از زمان تدفین وی در این مکان بصورت یکی از زیارتگاه‌های مهم ارامنه درآمده تا آنجا که با رسمیت یافتن دین مسیح در ارمنستان به سال ۳۰۱ میلادی این محل جزو اولین مکان‌هایی بود که در آن کلیسایی ساخته شد.

قرن‌هاست که همه ساله مسیحیان منطقه و بخصوص ارامنه طی مراسم ویژه‌ای به زیارت این مکان شتافته و چندین روز را به دعا و نیایش می‌پردازند که این سنت تا به امروز حفظ گردیده است. علاوه بر دارا بودن ارزش مذهبی، این مکان محل تلاقی اقوام مختلف همچون ارامنه، آشوری‌ها، ترک‌ها، کردها و آذری‌ها و همچنین مذاهب مختلف همچون مسیحیان کلیساهای شرق و کاتولیک و مسلمانان شیعه و سنی بوده است که به اهمیت این مکان افزوده و به همین علت همیشه مورد توجه خاص حکام محلی و همین طور بعضی از پادشاهان ایران بوده است تا جائیکه کمتر کلیسایی در ایران می‌توان یافت که تا این حد مرکز توجه قرار گرفته باشد. یکی از نمونه‌های بارز این گفته دوره جنگ‌های ایران و روس در قرن ۱۹ میلادی است که ولیعهد ایران، عباس میرزای قاجار با بذل حمایت مالی و معنوی خود از این مکان سعی در جلب حمایت ارامنه کل ارمنستان از سپاهیان ایران را نمود که در این خصوص کتیبه ای بر سر در ورودی آن با نوشته‌ای به دو زبان فارسی و ارمنی وجود دارد.

بنای قره کلیسا

بنای قره کلیسا دارای ۱۱۰ متر طول در ۵۳ متر عرض است و از دو بخش مذهبی و مسکونی تشکیل گردیده است. دیوارها با سنگ لاشه ساخته شده‌اند و دو بخش کلیسا به وسیله دیواری از یکدیگر جدا شده‌اند که دری بین آن دو قسمت جهت ارتباط تعبیه شده است. با وقوع زلزله مهیبی در سال ۱۳۱۹ میلادی، بنای کلیسای اولیه فرو ریخت و با توجه به ارزش و اهمیت این مکان بلافاصله بازسازی آن آغاز و قسمت شرقی کلیسای فعلی از سنگ بازالت سیاه ساخته شد و در دیوارهای خارجی آن سنگهای کنده کاری شده متعلق به کلیسای قبلی کار گذاشته شد. این بنا از داخل بشکل صلیب و از خارج بشکل چهارگوش است و گنبد آن بر روی دیوارهای داخلی کلیسا تکیه دارد. در دو طرف محراب کلیسا که در سمت شرقی بنا قرار دارد اتاقک‌های مستطیلی شکل بنا شده‌اند.

در سال ۱۸۱۰ میلادی در قسمت غربی کلیسا که ورودی بنا در آن قسمت قرار داشت با انجام تغییراتی از قبیل برداشتن دیوار این قسمت، بنای جدیدی با سنگ آهک سفید رنگ و با پلان مشابه پلان کلیسای اجمیازین مقدس در ارمنستان بنا شده و به آن الحاق گردید. گنبد بخش سفید رنگ کلیسا در مرکز آن و بر روی چهار ستون مستقل قرار گرفته است. کلیسای جدیدتر از نظر اندازه حجم داخلی از کلیسای شرقی بزرگتر بوده و دارای یک ورودی اصلی در قسمت غربی و دو ورودی روبروی هم در قسمت غربی اضلاع شمالی و جنوبی بنا دارد. در قسمت غرب کلیسا و در جلوی ورودی آن بنای برج ناقوس خانه قرار دارد که بنای آن نیمه تمام مانده است. ناقوس معروف کلیسا که به سرقت رفته است در سال ۱۸۸۶ میلادی توسط استاد کاران ارمنی شهر مسکو ساخته شده و به این مکان انتقال یافته بود. لازم به ذکر است که الحاق دو بخش سفید رنگ و سیاه رنگ بنا به حدی با مهارت انجام گرفته است که نزد بیننده بصورت یکپارچه جلوه میکند. دو گنبد بنا که یکی سیاه رنگ و دیگری سفید رنگ است بشکل هرمی ۱۲ ضلعی، نشانه ای از ۱۲ حواریون حضرت عیسی(ع) است.

بر روی دیوارهای خارجی قسمت سفید رنگ نقوش برجسته بسیار زیبایی وجود دارد که دارای موضوعات مذهبی و اساطیری است. از آنجا که کلیسا در منطقه ای زلزله خیز قرار دارد و در جهت حفاظت از آن، در فونداسیون بنا سنگ‌های فشرده ریخته شده است تا از تکان‌های شدید جلوگیری نماید. در درون دیوارهای حصار کلیسا اتاق‌های زیادی ساخته شده که محل زندگی راهبان بوده است. اتاق‌هایی نیز بعنوان انباری، اقامت مهمانان، آشپزخانه و کارگاه روغن‌کشی ساخته شده است. در فاصله کمی از کلیسا قبرستان قدیمی و همچنین نمازخانه کوچکی که محل دفن دختر پادشاه ارمنستان بوده است قابل مشاهده است.

مراسم آیینی قره‌ کلیسا

مراسم آیینی عبادی قره‌کلیسا که با توجه به سالگرد طاطاووس یکی از حواریون مسیح در این منطقه برگزار می‌شود از جمله مراسم اقلیت‌های مذهبی ارامنه است که از جهت‌های گوناگون دارای ویژگی‌های مختص به خود است، زمان برگزاری این مراسم بر اساس تقویم شمسی ممکن است هر ساله از ۲۵ تیر تا هفته نخست مرداد ماه متغیر باشد.

مراسم این ایام طی روزهای پنجشنبه، جمعه و شنبه به اجرا در می‌آید، با ذکر این نکته که زائران و مسافران از یک روز قبل برای حضور در مراسم و اتراق در چادرهایی که از سوی شورای خلیفه‌گری ارامنه برپا شده و یا چادرهای شخصی از دور و نزدیک خود را به محل می‌رسانند

دسترسی

برای دسترسی به قره کلیسا از ماکو به سمت روستای شوط حرکت کنید. از شوط تا قره کلیسا حدود ۳۵ کیلومتر است. قره کلیسا تقریباً در میانه راه شوط به چالدران قرار گرفته است. باید توجه کرد وقتی از شوط به سمت چالدران حرکت می کنید، سه راهی قره کلیسا در سمت راست قرار گرفته است. گفتنی است که بخش عمده این مسیر، یعنی از تبریز تا سه راهی شوط، جاده ترانزیت بین المللی است و از کیفیت بهتری نسبت به مسیر دوم برخوردار است.

کلیسای مریم مقدس (زور زور)، ماکو

موقعیت مکانی کلیسا: N 39 11 E 44 28

کلیسای مریم مقدس که به نام کلیسای زور زور نیز معروف است در استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو و در ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره کلیسا قرار دارد. این کلیسا تا اوایل قرن ۱۷ میلادی و اوج جنگ‌های ایران وعثمانی به فعالیت خود ادامه داد و از آن تاریخ به بعد بتدریج متروکه گردید.

وجه تسمیه کلیسای زور زور به این خاطر بوده که در دوره ای تحت نظر هوانس یرز نقاش معروف به زورزورتسی، قرار داشته است .

بنای اولیه آن در دره بستر رودخانه قره سو و به ارتفاع ۵۰ متر بالاتر از سطح دره قرار داشته است ولی بعلت اینکه پس از آب‌گیری سد بارون ممکن بود در عمق دریاچه پشت سد قرار بگیرد توسط سازمان میراث فرهنگی و همکاری شورای خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان تماما به ارتفاعات کنار دریاچه منتقل و در آن نقطه مجددا بازسازی گردید. پس از تغییر مکان کلیسا به بالای بلندی مشرف به دریاچه، قسمت‌هایی از کلیسا که در محل نخست خود تخریب شده بود با استفاده از سنگ‌های جدید مرمت شد.

پلان کلیسای مریم مقدس هم از داخل و هم از خارج صلیبی شکل بوده و دارای گنبدی ۱۶ ضلعی با چهار نورگیر است. به غیر از نورگیرهای گنبد، چهار نورگیر در چهار دیوار بنا شده و تنها ورودی کلیسا از سمت غربی آن است.

دسترسی

برای بازدید از کلیسای زور زور از ماکو به سمت سد بارون حرکت کنید. جاده ی ارتباطی ماکو به سد بارون در قسمت غربی شهر قرار دارد. مسیر خود را در جاده آسفالته‌ی پر پیچ و خم ادامه دهید تا به تاسیسات مربوط به سد برسید. برای عبور از گیت نیازمند مجوزهای لازم خواهید بود. با گذر از این قسمت، بعد از طی حدود ۵۰۰ متر وارد جاده خاکی فرعی می شوید که با تابلوی کلیسای مریم مقدس (زور زور) مشخص شده است و پس از حدود ۷۰۰ متر به کلیسا می رسد.

ثبت جهانی

مجموعه کلیساهای آذربایجان در شمال غرب ایران و منطقه آذربایجان از سه کلیسا به آیین ارمنی مسیحی شامل قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و کلیسای کوچک زورزور در سال ۲۰۰۸ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.