اولین آشنایی من با کویر سعدالدین (کویر بجستان) زمانی بود که در تعطیلات نوروز از مشهد عازم کیش بودم. در طی مسیر نگاهی از پنجره هواپیما به بیرون انداختم و با کمال تعجب، دریاچهای نظرم را جلب کرد. دریاچهای وسیع با آب زلال متمایل به سبز. با رجوع به اطلاعات و محفوظات جغرفیایی خود بیاد نیاوردم در این قسمت از کشور، دریاچهای وجود داشته باشد! این موضوع فکرم را به خود مشغول داشت تا هنگامی که در بازگشت از سفر، به نقشه مراجعه کردم و دیدم در آن ناحیه نه دریاچه، بلکه کویری هست که در غربِ بجستان قرار دارد. این کویر در شمالِ طبس و در جنوبِ بردسکن و کاشمر قرار گرفته است. تصور اینکه این کویر پس از بارندگیهای زمستان و اوایل بهار بصورت دریاچهای فصلی در می آید مرا بر آن داشت تا در فرصتی مناسب به این ناحیه سفر کنم.
بالاخره پس از چند سال (نوروز 1387) این فرصت دست داد و بصورت خانوادگی با یک خودرو دو دیفرانیسل (نیسان رونیز) از طریق مشهد – کاشمر -خلیل آباد بطرف روستای سعدالدین حرکت کردیم. خوشبختانه در محل روستای سعدالدین با فردی به نام آقای بهنام دلیری آشنا شدیم که نسبت به منطقه اشراف و آشنایی کاملی داشت و پس از اینکه برنامه سفر ما به کویر را شنید اعلام آمادگی کرد تا همراه ما بیاید و ما هم با کمال میل پذیرفتیم. وجه تسمیه روستای سعدالدین ظاهراًً سدی است که بر روی رودخانه های شش تراز و کال شور از دیرباز وجود داشته است. این سد قدیمی در اثر سیلاب ویران شده و هم اکنون در محل آن، سد شهید مدرس بنا شده است. از روستای سعدالدین و جعفر آباد گذشتیم تا به محل اتاقکی در حاشیه کویر رسیدیم (25 کیلومتر راه خاکی). این اتاقک در فصل استخراج نمک (تیرماه تا آذرماه و تا قبل از اولین بارندگی) مورد استفاده قرار می گیرد و بنابراین در آن موقع در محل اتاقک کسی حضور نداشت.
کویر در نتیجه بارشهای زمستان کاملاً پر آب شده بود و بصورت دریاچهای با عمق کم خود نمایی می کرد. آب دریاچه بسیار زلال و تمیز بود و در بستر دریاچه، قشرِ نمکِ سفت و محکم وجود داشت. حدود چند صد متر در داخل دریاچه پیاده رفتیم تا اینکه عمق آب به حدود 10- 5 سانتی متر رسید و طبیعتاً امکان پیشروی نبود. در همین زمان تصمیم سفر بعدی در خشک ترین ماه سال (حدود آبان- آذر و تا قبل از اولین بارندگی) در ذهنم نقش بست تا بلکه بتوان با خودرو بداخل دل کویر سفر کرد و چه بسا از آن گذشت. این تصمیم 5/2 سال بعد در آذر 1389 عملی شد. ارسال پیامک به دوستان برای همراهی بدون نتیجه ماند. لذا خودم به تنهایی عازم کویر شدم. بدیهی است سفرهای کویری بصورت انفرادی توصیه نمیشود و حتماً باید بصورت گروهی و با چند خودرو اقدام به این کار نمود. اما با توجه به آشنایی قبلی، تصمیم گرفتم خودم با همراهی آقای بهنام دلیری (از اهالی روستای سعدالدین) عازم کویر شوم. قبل از سفر لپ تاپ مجهز به نرم افزار گوگل ارث را به GPSمتصل کرده و تمام نقاط مورد نظر داخل کویر را که قصد داشتم از آنها دیدن کنم علامت گذاری کردم. این بار وقتی به دریاچه کویر رسیدیم، طبق پیش بینی کاملاً سطح دریاچه خشک بود و چند ضلعی های نمک خودنمایی می کرد. در محل استخراج نمک با فردی بنام حسین محمدی که صاحب مجوز استخراج نمک از کویر است آشنا شدیم. وی اظهار می داشت در تمام ماههای خشک سال (تیر ماه تا آذر ماه) تقریباً بصورت شبانه روزی در محل حضور دارد. استخراج بصورت دستی و سنتی انجام می شود و خوشبختانه از ماشین آلات و … خبری نیست.
اصطلاحاتی که ایشان در مورد کویر به کار می برد:
نمکه: قسمت نمکزار کویر
سفالک: همان چند ضلعیهای نمک که بصورت قشری مسطح نمکزار کویر را پوشانده اند
شط: قسمتهای اطراف نمکزار که دارای خاک های قهوه ای رنگ مخلوط با ماسه می باشد و بسیار نرم و برای عبور ماشین خطرناک است
قال موری (یا چاه های نمکی): محل هایی که قشر نازک نمک روی آب را پوشانده و در واقع چاله ای از آب در زیر قشر نمک است و محل استحصال نمک می باشد. آب بسیار زلالی در این محل ها وجود دارد و نمک کریسالیزه بسیار نرم، سفید و خالص از این مکان ها بدست می آید . جالب اینکه پس از برداشت نمک بفاصله یکی دو روز مجدداً نمک از داخل قال موری می جوشد و بالا می آید. سطح کویر در فصل زمستان و بهار از آب پوشیده شده و در ماههای تیر و مرداد بصورت قشر نمک کاملاً سفید می باشد. درخشندگی سطح نمک به حدی است که بدون عینک دودی (و ترجیحاً عینک برف) نمی توان بیشتر از چند لحظه طاقت آورد! در اواخر فصل خشکی (حدود آذر ماه) سفیدی سطح نمک به دلیل نشستن گرد و غبار بر روی آن بتدریج به رنگ قهوهای روشن در می آید. یشترین مقاومت قشر نمک در اواخر فصل خشکی است. ضخامت قشر نمک بین 1 تا حدود 10 سانتی متر متغیر است و زیر آن گِل خیس و بسیار چسبنده ای وجود دارد که جنس آن از همان خاکهای شط است. همانطور که گفته شد خاک شط که در ظاهر بسیار نرم و شبیه خاک های حاصل خیز شخم زده بنظر می رسد، در واقع از ترکیبی از ماسه و نمک و خاک می باشد و رشد گیاهان در آن بکلی غیر ممکن است. این خاک اگر مرطوب باشد بسیار چسبناک است و اگر خشک باشد نیز نرم است بنحوی که امکان گیر کردن خودرو در آن زیاد است. در طی بازدید از سطح کویر به مناطقی برخوردیم که مشخص بود زمانی خودرو در آن محل گیر کرده و خدا می داند با چه مصیبتی آن را خارج کردهاند!
کویر در چه فصلی با خودرو قابل عبور است؟
قسمت شط: در اوج خشکی سال ممکن است بتوان با تمهیداتی از آن گذشت (هرچند خطر گیر کردن هست) در زمان مرطوب بودنِ شط، گیر کردن خودرو قطعی است! قسمت نمکزار: در فصل زمستان و بهار پوشیده از آب است ونمی توان وارد آن شد. حتی در اوایل فصل خشکی (تیر و مرداد) نیز احتمال شکستن قشر نمک و گیر کردن خودرو هست. در اواخر فصل خشکی که استقامت قشر نمک زیاد می شود می توان با خودرو به قسمت های مختلف کویر رفت اما تا جایی که دیوارهی بین چند ضلعی های نمک اجازه بدهد. توضیح اینکه چندضلعی های نمک که قطر هر کدام حدود 1 تا 3 متر است بوسیله دیواره ای به ارتفاع چند سانتی متر از هم مجزا می شوند. از اجتماع تعداد زیادی از این چندضلعی ها، چندضلعی های بزرگتری تشکیل می شود. (هر یک به قطر50 تا 100 متر یا بیشتر). حد بین چند ضلعیهای بزرگ، ارتفاع بیشتری دارد و در قسمت سفید کویر این ارتفاع به حداکثر نیم متر می رسد که می توان با خودرو با احتیاط از آنها گذشت. اما هنگامی که به قسمت کویر سیاه می رسیم تراکم این برجستگی ها بشدت زیاد شده و ارتفاع آنها به یک متر نیز میرسد و با توجه به اینکه کاملاً سفت و سخت هستند، عبور اتومبیل و موتورسیکلت و حتی چهاپایان از این نواحی غیر ممکن می شود و فقط بصورت پیاده می توان به این نواحی رفت. بدترین قسمت کویر از نظر ناهمواری "کاسه" نام دارد.
وجه تسمیه کویر سیاه: سیاه بودن قسمتهای مرکزی نمکزار در تصاویر ماهوارهای دیده میشود. (شکل …..) عملاً در داخل کویر نیز می توان این مناطق را تشخیص داد. علت تیره بودن این نواحی آنست که دیواره بین چند ضلعی های نمک به هم نزدیک شده و ارتفاع آنها افزوده می شود. علاوه برآن بر روی لبههای چند ضلعیها ماده کف آلود خشک شده ای دیده می شود که برنگ تیره است. در زمان خیس بودن، این ماده حالت شبیه چربی دارد (چربه کویر). چربه کویر بین گل زیرین و قشر نمک قرار دارد. ما از قسمت سفید رنگ نمکزار وارد شده و به مرز کویر سیاه نیز سرزدیم. سپس خودرو را متوقف کرده و پیاده چند صد متر به داخل کویر سیاه رفتیم. در بازگشت نیز از قسمت های دیگری از نمکزار سفید دیدن کردیم و قصد داشتیم به روستاهای طرف دیگر کویر برویم. اما در منتهی الیه شرقی کویر به خاک های نرم شط رسیدیم که گیر کردن خودرو قریب الوقوع بنظر می رسید لذا فوراً دیفرانسیل جلو را بکار انداخته و با شعاع زیاد دور زدیم و برگشتیم (ضمناً اصراری نداشتیم که به روستاهای طرف دیگر برویم زیرا غیر از خاک نرم شط چیز جذاب دیگری در این قسمت کویر وجود نداشت). برنامه های احتمالی آینده می تواند عبور پیاده از تمام قسمت های کویر سیاه در فصل کم آبی و هچنین پرواز با هواپیما از ارتفاع کم باشد که چنانچه فرصتی دست دهد اقدام خواهد کرد. ضمناً در طی این سفر از نقاط مختصاتی N35-E58و N35-E59نیز بازدید به عمل آمد (برای اطلاعات بیشتر در مورد بازدید از نقاط مختصاتی به مقاله «پروژه یافتن نقاط تقاطع مختصاتی بر روی کره زمین» مراجعه کنید)
نظرات بسته شده است.