گل جالیز

نام فارسی : گل جالیز، گلک نام علمی:  Orobanche نام انگلیسی:  Broom Rape

گل جالیز گیاهی علفی و یکساله است. این گیاه دارای ساقه گوشتی فلس دار به رنگ زرد تا ارغوانی بوده، ارتفاع آن بین 15 تا 40 سانتیمتر است. این گیاه انگلی فاقد ریشه های باریک و نازک بوده و به همین علت نمی تواند آب و غذا را از خاک جذب کند. چون گل جالیز برگ و سبزینه ندارد، به همین علت نمی تواند نور خورشید را جذب کرده، به وسیله آن غذا بسازد؛ بنابراین برای ادامه زندگی، به صورت انگل به ریشه بعضی از گیاهان دیگر که میزبان نامیده می شوند، متصل می شود. گل جالیز با اتصال به ریشه گیاه میزبان از شیره گیاهی آن استفاده می کند. به همین علت این گیاه، انگل گیاهی است. گل جالیز به وسیله بذر زیاد می شود. بذرها در داخل اندامی به شکل کپسول که در قسمت پایین گل های رنگین جالیز قرار دارند، به تعداد 400 تا 2000 دانه تشکیل می شوند. بذر گل جالیز یک تا دو سال پس از رسیدن، بیشترین میزان قدرت جوانه زنی را پیدا می کند. هر بذر سالم تا 13 سال می تواند قوه نامیه (توانایی سبز شدن) خود را در خاک حفظ کند. بذر این انگل زمانی جوانه می زند که در کنار ریشه گیاه میزبان قرار بگیرد. بعد از این که بذر گل جالیز جوانه زد، با ریشه گیاه میزبان تماس پیدا می کند و در محل تماس، غده کوچکی به وجود می آید. این غده کوچک به ریشه گیاه میزبان جوش می خورد و بعداً رشته مکنده تشکیل می شود که به میان پوست ریشه گیاه میزبانفرو می رود و به محل حرکت ریشه گیاهی رسیده، از آن شیره تغذیه کرده و رشد می کند. گل جالیز پس از مدتی که از شیره گیاه میزبان تغذیه نمود، به صورت دسته ای از ساقه های گل دهنده از محل تشکیل غده کوچک از خاک بیرون می آید. هر یک از این ساقه های گل دهنده، چندین گل تولید می کنند که پس از رسیدن، هر یک مقدار زیادی بذر تولید می کنند و به این ترتیب سطح وسیعی از خاک را آلوده می کنند.

دامنه میزبانی این انگل در بین گیاهان دو لپه وسیع بوده که در این خصوص می‌توان به گیاهانی چون آفتاب‌گردان، گلرنگ، بادمجان، گوجه فرنگی، توتون، عدس، باقلا، نخود، کلزا، هویج و برخی درختان میوه همچون بادام، زردآلو و غیره اشاره نمود. گل جالیز به علت برقراری ارتباط قوی با ریشه گیاهان زراعی، با جذب آب و مواد غذایی از گیاه میزبان سبب کاهش رشد و عملکرد، پژمردگی و نهایتاً مرگ آن می شود. کاهش عملکرد بر حسب شدت حلمه این انگل به گیاه میزبان از پنج تا 100 درصد بوده، در برخی موارد زارعان به دلیل شدت آلودگی زمین کشت شده را رها می کنند. وجود این انگل در بیشتر استان های کشور به جز استان های شمالی کشور (حاشیه دریای خزر) – که به علت رطوبت فراوان و اسیدیته خاک، فراوانی کمتری دارد – گزارش شده است. مشکل عمده مبارزه با گل جالیز این است که، زمانی این انگل روی خاک ظاهر می شود که قسمت های زیرزمینی آن خسارت قابل توجهی را به گیاه میزبان وارد کرده اند. البته مشکلات مبارزه با گل جالیز می تواند ناشی از عواملی از جمله بقای بذر آن در خاک به مدت طولانی، تولید تعداد زیادی بذر و ارتباط فیزیولوژیک و مورفولوژیک تنگاتنگ بین گیاه میزبان و انگل هم باشد.

گل جالیز در مرحله‌ای روی سطح خاک مشاهده می‌شود که خسارت عمده‌ای به گیاهان میزبان وارد نموده و علاوه بر این ارتباط مستحکم بین انگل و میزبان سبب شده که روشهای کنترل این انگل مشکل شود. چرخه زندگی گل جالیز با بذر شروع می‌شود. بذر از طریق تحریک مواد مترشحه ریشه گیاه میزبان شروع به جوانه زدن می‌نماید و پس از اتصال به ریشه گیاه میزبان زندگی خود را ادامه می‌دهد. این انگل دارای بذرهای بسیار ریز بوده به نحوی که به طور تقریبی ۱۰۰ میلی‌گرم بذر گل جالیز حاوی تعداد ۲۰ هزار بذر است. هر بوته گل جالیز حدود ۲۵۰ هزار بذر تولید می‌کند. این بذرها توسط باد و آب آبیاری به راحتی جا به جا می‌شوند. اغلب بذرهای گل جالیز دارای خواب اولیه هستند و دامنه زمانی این خواب بین یک تا دو سال است. حداکثر فاصله بذر از ریشه میزبان برای تأثیرپذیری از مواد محرک جوانه زنی دو سانتیمتر و مدت زمان لازم برای تأثیرپذیری گل جالیز از مواد محرک ریشه میزبان پس از آماده سازی آن بین ۴۸ـ۲۴ ساعت است. بذرهای گل جالیز می‌توانند قابلیت حیات خود را در شرایط آزمایشگاهی به مدت ۱۳ سال و در شرایط مزرعه‌ای به مدت ۱۲ سال حفظ کنند.

پس از جوانه زدن بذر گل جالیز رشته اولیه از درون پوسته بذر خارج می‌شود و اطراف ریشه گیاه میزبان استقرار می‌یابد. نفوذ به داخل ریشه میزبان از طریق ترشح آنزیم‌ها و همچنین فشار مکانیکی سلولهای مکینه صورت می‌گیرد که موجب جدا شدن سلولها از یکدیگر می‌شوند. سرانجام بافت مکینه سیستم آوندی ریشه میزبان را احاطه کرده و در نهایت سبب برقرار شدن ارتباط محکم می‌شود و حرکت مواد آوندی گیاه را برای انگل سوق می‌دهد که با ادامه این عمل گیاه میزبان به تدریج ضعیف شده و در صورت ادامه یافتن به مرگ میزان منجر خواهد شد.

گل جالیز یا گلک (Orobanche) سرده‌ای از گیاهان گلدار است که در حدود ۱۵۰ گونه دارد. این جنس در ایران ۳۶ گونه دارد.

انواع گل جالیز:

1- گلجالیز مصری یا گلک (Orobanche aeyyptia Pers)

 انگل یکساله یا چندساله ریشه؛ ساقه باریک 6/0 – 4/0 ´ 50 – 15 سانتیمتر، منشعب، با کرک های ترشحی؛ برگ ها به برگ های بی رنگ کاهش یافته، به طول تا 12 میلیمتر؛ جام گل 35 – 20 میلیمتر به طور وضوح تیغی شکل، در بالای تخمدان فشردگی، بنفش رنگ پریده تا آبی با لوله سفید رنگ؛ کاسه گل زنگوله مانند، با چهار لوب، که طول آن ها تا فشردگی جام گل می رسد و گلدهی از اواسط بهمن تا اواسط مهرماه است.

2- گل جالیز (Orobanche Cernua Loefe)

انگل چندساله ریشه؛ ساقه افراشته، غیر منشعب، ضخیم، زردرنگ، تا 40 سانتیمتر؛ برگ ها به فلس های مثلثی بی رنگ روی ساقه کاهش یافته؛ گل آذین سنبله متراکم با برگ هایی که گل ها را فرا گرفته؛ گل ها با جام لوله ای، فشرده در بالای میوه ها، دارای دو لب، لب ها کوچک و گرد، گل ها آبی ولی لوله گل سفید به طول تا دو سانتیمتر، کاسه گل حدود نصف جام گل؛ برگک با طولی برابر کاسه؛ گلدهی از اواسط اسفند تا تیرماه.

3- گل جالیز صدفی (Orobanche Crenata Forsk)

انگل چندساله ریشه؛ ساقه افراشه، غیرمنشعب، به ابعاد تا 5/2 ´ 100 سانتیمتر، گاهی ارغوانی رنگ؛ برگ ها به فلس های بی رنگ کاهش یافته، متراکم در پایین، پراکنده در بالا، تا 25 میلیمتر؛ گل ها در سنبله های ضخیم و متراکم، به ابعاد تا 4 ´ 50 سانتیمتر، معطر، جام گل زنگوله ای، تا 30 میلیمتر، سفید تا زرد رنگ با رگبرگ های ارغوانی، لب ها شکافدار، لب بالایی دو قسمتی، لب پایینی سه قسمتی؛ کاسه گل به درازای لوله گل؛ گلدهی از اواسط دی تا اواسط اردیبهشت ماه.

4 – گل جالیز منشعب (Orobanche ramos L)

انگل یکساله یا چند ساله ریشه؛ ساقه دارای انشعاباتی در قاعده متورم، شاخه ها باریک، 4/0 – 15/0 ´ 30 – 5 سانتیمتر، با غده های ترشحی؛ برگ ها به فلس های زرد یا ارغوانی رنگ کاهش یافته به طول تا هشت میلیمتر؛ گل ها به صورت سنبله شل، جام گل به طول 20 – 15 میلیمتر، لوله ای تا قیفی شکل، زرد تا بنفش با قاعده ای سفیدرنگ، در بالای تخمدان دارای فشردگی، کاسه گل از نظر طول برابر با لوله، بساک بدون کرک با گلدهی از اواسط شهریور تا اواسط اسفندماه.