یوز آسیایی (یوزپلنگ)

نام علمی : Acinonyx jubatus venaticus نام انگلیسی:  Asian Cheetah   نام فارسی: یوز آسیایی (یوزپلنگ)

(طبس: خاصه پلنگ، زرده پلنگ)(سیستان و بلوچستان: تازی پلنگ)

مشخصات: تنها گربه سانی است که از دور شباهت زیادی به سگ‌ سانان دارد. دست و پای بلند، بدن کشیده و باریک، سینه‌ی فراخ و شکم بالای او شبیه سگ تازی است. ولی برخلاف سگ‌سانان سر کوچک و گرد، پوزه‌ای کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد. می‌توان یوز را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. مردمک چشم گرد است. موها زبر، موهای پشت گردن کمی بلندتر و یال مانند است. در بچه‌ها یال‌ها بسیار بلندند و تمام سر، گردن و پشت را می‌پوشانند. رنگ پشت، زرد تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. سطح بدن از خال‌های گرد، سیاه و ترپر پوشیده شده است (در پلنگ اکثر خال‌ها درشت و تو خالی هستند). در ناحی، صورت نوار سیاه رنگی که شبیه ریختن اشک است از گوشه داخلی چشم تا گوشه دهان امتداد می‌یابد. خط اشکی می‌تواند با کاهش اثرات تابش نور شدید خورشید باعث دید بهتر حیوان شود. در یک سوم انتهائی دم بلندش، حلقه‌های سیاهی وجود دارد که آخرین حلقه‌اش پهن تر است. برخلاف سایر گربه سانان ناخن ها فقط کمی قابل جمع شدن است. پنجه‌ها نسبت به سایر گربه سانان باریک‌تر و قدری شبیه سگ‌سانان است (بچه‌ها تا شش ماهگی قادرند ناخن‌ها را جمع کنند.) پینه‌های کف پاها نیز مانند سگ‌سانان سفت است.

اندازه‌ها: طول سروتنه ۱۴۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر، دم ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر، ارتفاع ۶۷ تا ۹۴ سانتی‌متر، وزن ۲۰ تا ۷۰ کیلوگرم.

زیستگاه: دشت‌های باز و تپه‌ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی.

پراکندگی: از بمپور در بلوچستان تا طبس، خراسان، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده خوش ییلاق، پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، نفت شهر در کرمانشاه، منطقه حفاظت شده موته در اصفهان، تمام مناطق یزد، پارک ملی خبر و روچون و راور در کرمان، حاجی آباد بندرعباس و منطقه بهرام گور در فارس مشاهده شده است.

پراکنش جهانی: پراکندگی وسیعی از شمال آفریقا، شبه جزیره عربستان تا هندوستان و ترکمنستان داشته است، بر اساس اطلاعات موجود نسل یوز به جز در ایران در سایر کشورها در سال‌های اخیر منقرض شده است. عراق ۱۹۲۹، کویت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاکستان ۱۹۷۲، ترکمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان ۱۹۷۷٫

عادات: تا چنندی پیش چنین تصور میشد که یوز ایرانی مانند یوز افریقایی روزها فعال است، ولی در اکثر عکس‌هائی که به تازگی به وسیله دوربین‌های تله‌ای گرفته شده است مشخص گردید که یوزها در شب‌ها به خصوص شب‌های مهتابی نیر به فعالیت می‌پردازند. به صورت انفرادی یا گروهی زندگی می‌کند. گروه‌ها غالباً شامل مادر و بچه‌ها و یا دو نر هستند. بینایی بسیار قوی‌ای دارد. از فاصله حدود دو کیلومتری می‌تواند تکان خوردن دم یک آهو را تشخیص دهد. برخلاف اکثر گربه سانان بر سر راه طعمه کمین نمی‌کند. معمولاً طعمه را به وسیه چشم پیدا می‌کند، پس از انتخاب طعمه، که معمولاً‌ضعیف‌ترین حیوان یک گله است، به طور خمیده و از پشت موانع به او نزدیک می‌شود، چنانچه طعمه مشکوک شود، مدت زیادی بی‌حرکت می‌ماند و موقعی که به فاصله بین ۲۰ تا ۱۰۰ متری برسد با سرعتی معادل ۸۰ کیلومتر و با گام‌هایی به طول هفت متر به طرف طعمه حرکت می‌کند. با همین سرعت قادر است تا حدود ۵۰۰ متر شکار خود را تعقیب کند. یوز سریع‌ترین دونده جهان است. در مواقع ضروری می‌تواند با سرعت ۱۱۰ کیلومتر در ساعت بدود و ظرف ۳ ثانیه به ۱۱۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد. ریه، قلب، کبد و غده‌های فوق کلیوی بزرگ است و به حرکات سریع بدن به خوبی پاسخ می‌دهند. ستون مهره‌ها برای پاهای عقب مانند فنر عمل می‌کند. سوراخ‌های بینی نیز به منظور استنشاق مقدار زیادی هواگشادند و این می‌تواند یکی از علل تحلیل رفتن دندان‌ها به علت کمبود فضای ریشه‌ها باشد. پینه‌های سفت کف پا و ناخن‌های بلندش، قابلیت چرخش ناگهانی و توقف سریع را به این حیوان می‌دهند. یوز پس از رسیدن به طعمه با ضربه دست و فرو کردن ناخن شست بلند، تیز و قوی خود در بدن حیوان او را به زمین می‌زند و سپس با فشردن گلو طعمه‌اش را خفه می‌کند. در برخی موارد حیوانات شکاری دیگر نظیر سگ، پلنگ و کفتار به او حمله کرده و طعمه‌اش را می‌گیرند. یوزها دارای قلمرو هستند و محدوده آن را به وسیله ادرار مشخص می‌کنند. چنین به نظر می‌رسد که یوز ایرانی در مقایسه با یوز آفریقائی گستره خانگی وسیع‌تری دارد. براساس اطلاعات GPS نصب شده بر روی یکی از یوزها این حیوان در مدت ۵/۴ ماه مسافتی در حدود ۱۵۰ هزار هکتار را تحت پوشش قرار داده است.

غذا: معمولاً‌ از پستاندارانی نظیر قوچ، میش، آهو، جبیر، کل و بز و خرگوش تغذیه می‌کند. در حال حاضر در اکثر مناطق، قوج و میش و خرگوش اصلی‌ترین طعمه را تشکیل می‌دهد. در پارک ملی کویر و منطقه حفاظت شده بافق در فصل تابستان یوزها از کل و بزهائی که برای چیدن و یا نوشیدن آب به مناطق نسبتاً کم شیب می‌آیند تغذیه می‌کنند. یوزها پس ا زکشتن طعمه‌های طعمه‌های بزرگ امعاء و احشاء آن را به کناری حمل می‌کند (در صورتی که این کار در پلنگ انجام نمی‌گیرد). در افریقا یوزها پس از خوردن غذا معمولاً برای خوردن بقیه غذا مراجعت نمی‌کنند.

تولیدمثل: جفت‌گیری معمولاً در زمستان شروع و احتمالاً تا اوایل بهار ادامه می‌یابد. نرها جدالی بدون درگیری دارند، قوی‌ترین نر با ماده جفت‌گیری می‌کند. مدت آبستنی حدود ۹۵ روز است. یک تا شش و معمولاً‌ دو تا چهار بچه می‌زاید. بعد از ۴ تا ۱۴ روز چشم‌های نوزادان باز می‌شود. مادر معمولاً برای شکار، بچه‌ها را تنها می‌گذارد. در این گونه مواقع است که بچه‌ها توسط حیوانات دیگر کشته می‌شوند. رنگ بچه‌ها کمی زردتر از والدین است و در ناحیه گردن و پشت، موهای خاکستری متمایل به ابی بلندی دارند. در حدود یک سالگی بالغ می‌شوند و پس از کسب آموزش‌های لازم، در ۱۵ تا ۱۷ ماهگی مادر را ترک می‌کنند. نرهای جوان معمولاً به هم وابسته‌اند آنها پس از ترک مادر ممکن است سال‌های متمادی با هم زندگی کنند. در اسفندماه سال ۱۳۸۵ دو یوز نر حدوداً چهار ساله که به احتمال زیا با هم برادر بودند در منطقه حفاظت شده بافق زنده‌گیری و بر روی گردن آنها ردیاب رادیویی و GPS را نصب گردید. این دو یوز دوم حاضر به ترک او نبود. جفت‌گیری مجدد ۱۷ تا ۲۰ ماه پس از زایمان انجام می‌گیرد. طول عمر در اسارت حدود ۱۸ سال است.

وضعیت فعلی: دشمن طبیعی یوز، سگ‌های گله و پلنگ است. عکس یک قلاده یوز که در منطقه چاه شیرین سمنان توسط سگ‌های گله کشته شده بود مشاهده شد. در تابستان سال ۱۳۸۶ یک یوزپلنگ در منطقه بافق یزد به علت کمبود طعمه‌های خود، در زیستگاه کوهستانی اقدام به شکار یک رأس بز وحشی می‌نماید و در حالیکه مشغول خوردن آن بوده است مورد حمله پلنگ قرار می‌گیرد. به علت وجود سنگ‌های بزرگ این یوز نمی‌تواند بیشتر از ۱۰ متر فرار کند و پس از درگیری کوتاه کشته می‌شود. در سال‌های اخیر به علل مختلف ازجمله شکار غیرمجاز، تخریب و اشغال زیستگاه توسط انسان و دام، کم شدن طعمه، شکار آسان آن به وسیله اتومبیل و موتورسیکلت به علت زندگی در مناطق نسبتاً مسطح، فعال بودن در روز نگریختن از مقابل اتومبیل و خشکسالی‌های اخیر، جمعیت یوز به شدت کاهش یافته است. برای مثال در سال ۱۳۶۵ نگارنده در منطقه حفاظت شده خوش ییلاق ظرف یک روز تعداد پنج قلاده را مشاهده کرد ولی سال‌هاست که نسل یوز در این منطقه منقرض شده است و در بسیاری از مناطق دیگر نیز وضع به همین منوال است. با توجه به بررسی‌هائی که به تازگی توسط پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با استفاده از دوربین‌های تله‌ای و مشاهدات میدانی انجام گرفته است، در پنج ساله اخیر یوز فقط در مناطق نایبندان طبس، بافق، دره انجیر، کالمند و سیاه کوه واقع در استان یزد، توران و پارک ملی کویر در استان سمنان، میاندشت، در خراسان شمالی و بجستان در خراسان رضوی مشاهده شده است. در اسفندماه ۱۳۸۵ نیز یک قلاده یوز دو شب متوالی در داخل شه رسمنان مشاهده شد که تلاش برای دستگیری او بی‌نتیجه بود. تعداد یوزهای موجود در ایران بین ۷۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین زده می‌شود که بیشترین تعداد در نایبندان، بافق، دره انجیر و اوران است.

از ۴۳۰۰ سال قبل زنده‌گیری و تربیت یوز برای شکار در سومر و مصر شروع شد و تا سال‌های اخیر در اروپا، هندوستان و ایران ادامه داشته است. براساس برخی نوشته‌ها اکبرشاه پادشاه هندوستان در طول زندگی خود از ۹ عزلر یوز برای شکار استفاده کرده است. همچنین در قرن پانزدهم یکی از شاهزادگان ارمنی ۱۰۰ قلاده یوز تربیت شده داشته است. در ایران نگهداری و تربیت یوز برای شکار از عهد باستان تا قرن اخیر متداول بوده است. در کتاب بازنامه نسوی که حدوداً ۹۵۰ سال پیش نگارش یافته است روش‌های زنده‌گیری و نحوه تربیت و آموزش یوز به تفصیل بیان شده است. در ایران یوز را از سرش برداشته و او را رها می‌نمودند. یوزهایی که در اسارت نگهداری می‌شدند بسیار بازیگوش و مانند سگ مهربان بودند. برای تربیت یوز معمولاً از یوزهای بالغ که آموزش‌های شکار را نزد مادر فراگرفته بودند استفاده می‌شد. این یوزها درحالت اسارت هیچ گونه اسارت تولیدمثلی نداشتند. بنابراین یکی از دلایل کاهش جمعیت یوز می‌تواند زنده‌گیری آنها از طبیعت بوده باشد.