بیابانزایی و پدیده فراگیر گرد و غبار

مقدمه

بیابان‌زایی در میان 37 چالش مهم جهانی، به عنوان یکی از سه چالش اصلی فراروی بشر در قرن 21 (پس از چالش‌های مهم تغییر اقلیم و کمیابی آب شیرین) محسوب می شود ، به طوری که براساس گزارش های سازمان های بین المللی یک ششم جمعیت ، سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی های جهان به مساحت 5 میلیارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابان زایی است.

در مجموع از نظر تناسب سطح مناطق خشک ایران با جهان ، جمهوری اسلامی ایران روی کمربند خشک جهان قرار گرفته و 64.6 درصد از مساحت آن دارای اقلیم خشک و فراخشک است که 3.3 برابر درصد جهانی (19.6 درصد) است.

با توجه به گستردگی مناطق تحت تاثیر (حدود 100 میلیون هکتار)، تعدد و پیچیدگی عوامل محیطی و انسانی بیابان زا و تعدد دستگاه ها، جوامع و مشاغل موثر و متاثر از این پدیده و در نتیجه ملی و فرابخشی بودن مقوله مدیریت و کنترل پدیده بیابان زایی مدیریت هماهنگ و منسجم این پدیده با مشارکت همه دستگاه ها، جوامع (روستایی و عشایری) و بهره برداران، مرتعداران ، کشاورزان ، دامداران ، معدن کاوان و…) در قالب برنامه ای هدفمند از اساسی ترین راهکارهای مقابله با بیابان زایی است باید این نکته را اضافه کرد که؛ بیابان زایی یک مقوله ملی ، فرابخشی و حتی بین المللی است و مهار و کنترل این پدیده در ظرف وظایف یک سازمان یا یک وزارتخانه و گاهی اوقات حتی یک کشور هم نمی گنجد.
 

تحلیل اقلیمی پدیده گرد و غبار مناطق جنوب و جنوب غربی ایران

به طور کلی طوفانهای گرد و غبار Dust storm و یا طوفانهایSand storm یکی از پدیده های هواشناسی است که از نظر ترمینولوژی با هم دارای تفاوت هائی هستند.

این طوفانها معمولا در مناطق خشک و نیمه خشک و در مواقعی رخ می دهد که تند بادی با سرعت بیش از آستانه فرسایش بوزد. در این حالت ذرات خاک با اندازه های مختلف از بستر خود جدا شده و به صورت جهش، خزش و یا تعلیق به حرکت در آمده و به نقاط دور دست حمل می شود. بنابراین بروز این پدیده در مناطق برداشت ایجاد فرسایش خاک ودر نقاط دیگر متناسب با قدرت و سرعت باد سبب انباشت.

یا ترسیب ذرات می گردد. طوفانهای شن Sand storm علاوه بر مشارکت ذرات ریز که دید را کم می نماید معمولاٌ همراه با مقادیر زیادی شن با اندازه های درشتری است که در مجاورت سطح زمین حرکت می نماید در حالی که طوفانهای گرد و غبار Dust storm معمولاٌ از ذرات بسیار ریزتر (05/0 تا 1/0 میلی متر و کمتر) تشکیل شده و در ارتفاع بسیار بالاتری از سطح زمین حرکت نموده و مسافتهای بسیار طولانی را می پیماید و می تواند تعدادی از شهرهای یک یا چند کشور یا حتی قاره ای را تحت تاثیر قرار دهد.

قرار گرفتن ایران بین سرزمینهای پهناور سیبری در شمال ، دریای مدیترانه در غرب ، بیابانهای آفریقا و عربستان در جنوب غربی ، و دریای عرب و سرزمین هندوستان در شرق سبب شده است که هرکدام از این همسایگان در دوره معینی از سال آب و هوای ایران را تحت تاثیر قرار دهند.

برای مثال فرابار سرد سیبری در زمستان هوای سرد و سوز آوری را به ایران می فرستد ، هوای مرطوب مدیترانه بوسیله سیکلونها و موجهای بادهای غربی در دوره سرد سال وارد کشور می شود ، رطوبت خلیج بنگال و دریای عرب در دوره گرم سال به نواحی جنوبی کشور می رسد ، و بالاخره بیابانهای گرم عربستان و آفریقا در فصل تابستان قسمتهای جنوب و جنوب غربی کشور را تحت نفوذ خود در می آورند.

بیشترین اثرات آب و هوایی بیابانهای عربستان و آفریقا در فصل تابستان ظاهر می شود. در دوره گرم سال بر اثر استقرار پر فشار جنب حاره بر بالای ایران ، آسمان ایران بدون ابر می باشد که در نتیجه سبب گرمایش شدید زمین می شود و گرمایش زمین مرکز کم فشار روی خلیج فارس را به وجود می آورد . این مرکز کم فشار هوای شبه جزیره عربستان را به داخل ایران می کشد. ورود هوای گرم و خشک عربستان سبب بالا رفتن دمای شهر های جلگه ای خوزستان می شود و هوایی گرم و خشک بر این منطقه حاکم می گردد. اما در سواحل ایرانی خلیج فارس ، به دلیل عبور هوای عربستان از روی دریای گرم ، شرایط شرجی حاکم می گردد.

در دوره سرد سال ، هوای بیابان عربستان که وارد ایران می شود در اکثر مواقع به دلیل خشک بودن، توفانهای خاک و ماسه را به وجود می آورد . در مجموع ، تاثیر بیابانهای عربستان و آفریقا در ایران حاکمیت شرایط خشکی در تمام سال است.

در یک جمع بندی کلی می توان اینطور گفت که؛ با افزایش دما در اواخر زمستان و اوایل فصل بهار در شبه جزیره عربستان ، دمای هوای مجاور سطح خاک افزایش پیدا می­کند. این افزایش دما موجب بروز تلاطم و وزش باد در لایه­های زیرین اتمسفر می­شود. اگر سرعت وزش باد از سرعت آستانه جدایش پذیری خاک یا به عبارتی آستانه فرسایش (Wind Velocity at deflation threshold) فزونی گیرد مقادیر قابل توجهی ذرات خاک از بستر خود جدا شده و ذرات ریز آنها به صورت گرد وغبار به داخل جو وارد می شود.

چنانچه این نوع ناپایداری در منطقه­ای مانند ماسه زار بزرگ ربع الخالی در صحرای عربستان روی دهد مقادیر زیادی از ذرات مجزای رس و لیمون که در بستر خاک خشک صحرای مذکور به وفور یافت می شود وارد جو شده و طوفانهای عظیم گرد وخاک را ایجاد می نماید.

به اعتقاد برخی کارشناسان بومی غبار کنونی که بخشهای بزرگی از کشور را نیز در بر گرفته است در واقع همان بادی است که در زمستان به شکل مرطوب و معتدل اما همراه با ابرهای باران زا از سمت عراق بر خوزستان و جنوب غرب کشور می وزد که به آن باد قبله می گویند و در تابستان گرم و خشک می وزد که آنرا تش باد می نامند و مبداء آن سوریه و عربستان است.

حوالی سال 1340 و پس از چند سال خشکسالی های پی در پی در خاورمیانه، دو باد سموم و تش باد آنچنان بر جنوب خوزستان گرد و غبار فرو ریختند که تمام روستاهای حد فاصل دلتای رود هندیجان تا شهر هندیجان در جنوب خوزستان و بر ساحل خلیج فارس، در زیر خروارها خاک و ماسه مدفون شدند. روستائیان خانه و زمین ها و زندگی شان را رها کردند و به شهرها مهاجرت کردند و همه روستاهای آن منطقه برای همیشه خالی از سکنه شدند. باید گفت وزش بادهای سهمگین و همرا با گرد و خاک منحصر به ایران نیست و در بسیاری از مناطق دیگر جهان نیز چنین طوفانهایی و چه بسا دوره ای اتفاق می افتد.

توفانهای گرد و غبار و سراسری کشور چین از جمله این پدیده های مکرر و سالانه هستند. در واقع شروع این توفانها بشارت‌دهنده آغاز فصل بهار است و در فاصله ماههای ژانویه تا می‌ در هر سال بادهایی که به سمت جنوب شرقی می‌وزند میلیونها تن خاک را از صحاری مغولستان و شمال غرب چین با خود به همراه می‌آورند و بر سر روی شهرها و مزارع می‌پاشند.

بخش قابل ملاحظه‌ای از این خاک در همه نقاط چین پراکنده می‌شود و قسمتی نیز با ورود در جریانهای هوا به نقاط مختلف جهان انتقال پیدا می‌کند. مثلا در کره و ژاپن بادهای پر خاکی که از چین به ارمغان می‌رسد موجب تعطیلی فرودگاهها، پوشیده شدن قطارهای مسافری از لایه‌های غلیظ خاک و غبار و رشد سرطانی خزه‌ها و جلبکهای مزاحم در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می‌شود. خاکهای برخاسته از چین حتی با طی مسیر اقیانوس آرام راه خود را به ایالت کلرادو در آمریکا بازکرده‌اند و شهرهای این منطقه را در پوششی از غبار نارنجی پوشانده اند.

در هر صورت نتیجه حاصله از طوفانهای گرد و غبار کشور چین فاجعه آمیز است و به یک معضل جهانی تبدل شده است به طوریکه میزان خسارات ناشی از توفانهای گرد وغبار با خرابی حاصل از زلزله‌های بزرگ قابل مقایسه است. نگرانی همسایگان چین منجر به آن شد که در سال 2003 ‪بانک توسعه آسیایی، سازمان ملل و سازمان تسهیلات زیست-محیطی جهانی یک پروژه بین‌المللی را برای کمک به چین به اجرا درآورند. در این پروژه شمار زیادی مستشار و مشاور درگیرند و دولتهای چین، مغولستان، ژاپن و کره با همکاری یکدیگر طرحی بین‌المللی برای مقابله با توفانهای خاک طراحی کرده اند.

مورد دیگری که می توان به آن اشاره کرد ذرات گرد و غبار حاصله از صحرای آفریقا است. هر ساله گرد و غبار فراوانی از صحرای آفریقا به سمت اروپا روانه می شود اما به دلیل بارندگی های دائمی و پی در پی در اروپا این غبارها به چشم نمی آیند. با اینحال در ماههای جولای و آگوست – اگر ده روز باران نبارد – لایه ای از گرد و غبارهای آفریقایی روی ماشینهای پارک شده در خیابانهای انگلیس را خواهد پوشاند. غرض از این توضیحات نشان دادن اثر پدپده های جوی بعنوان یک عامل مؤثر و بلکه مهمترین عامل ایجاد این طوفانهای گرد و خاک است و تغییرات سطح زمین می تواند بعنوان یک عامل تشدید شونده محسوب شوند.