بیرجند

شهر بیرجند را از قدیم به دو نام خوانده اند:‌ 1- قهستان 2- بیرجند
قهستان قدیم شامل ولایات خواف، گناباد، بجستان، کاشمر، فردوس، طبس، قاین، طبس مسینا، بیرجند و نهبندان بوده است.
در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.
قلعه بیرجند، بزرگترین و قدیمی ترین بنای تاریخی این شهرستان به شمار می رود و بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر ساخته شده است. بنای مذکور با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه احداث شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می شود. البته برخی نیز بنای این قلعه را پیش از آن دوره نسبت می دهند.
قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.
این قلعه دارای هفت برج بوده که هم اکنون شش برج از آن باقی مانده است.
مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.
"مزار ته ده"، "قبرستان سر مزار"، "محله پای مزار" و محله معروف "گبرآباد"‌در اطراف این قلعه قرار دارد. "قبرستان گبر" بر فراز تپه محل قلعه تخریب شده و به جای آن درخت های کاج کاشته شده است.
امروزه چون قلعه دیگری در بیرجند وجود ندارد این مکان به "قلعه "ته ده" یا "پایین شهر" معروف است، به نام "قلعه" معروف است.
"قلعه بیرجند" از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.