|
دشت سیستان و قسمتهای شرقی آن در افغانستان تحت عنوان دلتای هیرمند در آخرین دوران زمین شناسی در اثر انباشته شدن رسوبات و آبرفتهای حاصل از آب های جاری به ویژه هیرمند پر شده و به شکل کنونی در آمده است . بنابراین هامون فرونشست تکتونیکی کم عمقی است که به صورت دشتی هموار میان گسل های اصلی هریرود در غرب و گسل چمن افغانستان در شرق قرار گرفته است و پایانه تجمع آبهای هندوکش و شاخه های سرچشمه گرفته از ایران می باشد. بررسی ها نشان می دهد که این دریاچه در دوره پلیوستوسن گسترش بیشتری داشته که دلیل عمده آن ذوب یخچال های رشته کوههای هندوکش بوده است.
رسوب گذاری
رودخانه هیرمند آخرین رسوبات خود را در دریاچه هامون بجا می گذارد و اراضی مناسبی را جهت کشاورزی، منابع طبیعی ، دامداری و حیات وحش ایجاد می نماید ؛ اما همین اراضی مستعد، در زمان خشکسالی بستر برداشت رسوبات ریزدانه شده و طوفان های شدید گرد و غبار را بوجود می آورند.
نفوذ پذیری
منطقه هامون از تنوع زمین شناسی چندانی برخوردار نبوده، عموما از رسوبات کواترنر تشکیل شده و بدلیل وجود عناصر ریز دانه رس و سیلت ، غیر قابل نفوذ می باشد.
فرسایش پذیری
همان طور که ذکر شد منطقه هامون یک عرصه دشتی هموار متشکل از رسوبات کواترنری است و تنها سازند سخت آن کوه خواجه می باشد که از روانه های بازالتی تشکیل شده است . با توجه به اینکه رسوبات کواترنری در سیستم تقسیم بندی فرسایش، جزء اراضی خیلی حساس محسوب می شوند، می توان گفت که تقریبا کل منطقه حساسیت زیادی به فرسایش دارد؛ اما بدلیل اینکه در شیب های بسیار اندک واقع شده اند آثار چندانی از فرسایش آبی بر روی آنها مشاهده نمی شود و تنها محدود به کناره آبراهه هاست. فرسایش در منطقه سیستان عمدتا از نوع بادی است که مربوط به اقلیم منطقه می باشد.
ارتفاعات پستی و بلندی ها
کوه خواجه با ارتفاع تقریبی 609 متر از سطح دریا ( حدود 100 متر از سطح زمین) ، تنها عارضه طبیعی دشت سیستان است که در هنگام پر آبی به صورت جزیره کوچکی میان هامون هیرمند دیده می شود. پست ترین نقاط در بخش های جنوبی و شمالی هامون با ارتفاع 467 متر از سطح دریا قرار دارند.
هیدرولوژی
مهم ترین جریان سطحی تغذیه کننده دریاچه هامون ، رودخانه هیرمند به شمار می آید که از کوه های بابایغما در 60 کیلومتری غرب کابل سرچشمه گرفته و حوزه آبخیز وسیعی به وسعت حدود 350 هزار کیلومترمربع را شامل می شود . فراه رود، هاروت رود ، خاش رود، خوسپاس رود و بوداین یا خاره مهمترین رودخانه های بخش شمالی و شمال شرقی هستند که به هامون هیرمند وارد می شوند. رودخانه هیرمند با طی مسافتی حدود 1100 کیلومتر در مکانی به نام جریکه در مرز ایران و افغانستان به دو شاخه اصلی پریان و سیستان تقسیم می شود. رودخانه پریان مشترک که حدودا 20 کیلومتر بر روی مرز ایران و افغانستان جریان می یابد به همراه خاش رود، رودخانه گلمیر و انشعابات شمالی رودخانه هیرمند مهمترین منابع تأمین کننده آب هامون پوزک می باشد.
منابع اصلی تأمین کننده آب هامون صابری ، شعبات رودخانه هیرمند شامل پریان داخلی ، رودخانه ملکی ، رود نیاتک و سایر شاخه های فرعی شمال رودخانه هیرمند می باشد. علاوه بر آن ها فرذاه رود واقع در خاک افغانستان و سرزیر هامون پوزک ، در مواقع پر آبی ، به این هامون وارد می شود.
سیستان رود شاخه دیگری است که در ابتدای آن مخازن چاه نیمه قرار گرفته است ؛ این رود حدود 70 کیلومتر از عرض دشت سیستان را طی نموده و به هامون هیرمند می ریزد. بر روی این رودخانه سدهای انحرافی کهک، زهک و سیستان احداث شده اند که آب مورد نیاز اراضی کشاورزی را تأمین می نمایند. منبع دیگر تغذیه کننده آب این هامون علاوه بر سرریز صابری، رودخانه های فصلی حسین آباد، رود شور، رود ترش آب، رود حرمک و رود چاهک هستند که از بخش غربی هامون هیرمند به آن وارد می شوند. مهمترین آنها رودخانه شور با دبی متوسط سالانه 120 میلیون متر مکعب و حسین آباد با دبی متوسط سالانه 49 میلیون متر مکعب می باشند.
میزان ورود آب در بالا دست رودخانه هیرمند بسیار زیاد است اما پیش از رسیدن به ایران ، به علت برداشت زیاد توسط افغانها ، از آب آن به شدت کاسته می شود. رودخانه هیرمند دارای رژیم آبدهی برف و باران است ؛ بنابراین در بهار بیشترین دبی را دارد و حدود 85 % آبدهی آن مربوط به ماه های بهمن تا خرداد می باشد. متوسط حجم آب سالانه آن در ابتدای ورود به دشت در خاک افغانستان برابر با 12 میلیارد متر مکعب است که حدود 6 میلیارد آن به منطقه سیستان وارد می شود که البته این مقدار بسیار متغیر است مثلا در سال آبی 70-69 آبدهی هیرمند 3/13 میلیارد متر مکعب بوده است.
جدول : نتایج بررسی درصد آب جریان یافته فصلی در رودخانه های سیستان و پریان مشترک طی یک دوره 36 ساله را نشان می دهد .
در شرایط سیلابی که دریاچه هامون پر آب می گردد مازاد آب هامون هیرمند توسط رودخانه شیله در مرز جنوبی دریاچه زهکشی شده و نهایتا به شوره زار گود زره واقع در افغانستانتخلیه می گردد.
بدین ترتیب قسمتی از آب هامون از دسترس خارج می شود، اما این جریان، باعث افزایش کیفیت آب هامون ها می شود . لازم به ذکر است که منابع آب زیرزمینی دشت سیستان بسیار محدود بوده و برای تامین آب مورد نیاز انواع مصارف منطقه قابل توسعه و بهره برداری نمی باشد.
خشکسالی
دریاچه هامون دارای اکوسیستمی خاص و تقریبا منحصر به فرد است به نوعی که در تاریخ حیات خود تغییرات و دگرگونی های بسیار زیادی را شاه بوده ، برای مثال در بعضی سال ها به طور کامل خشک شده اما مجددا تجدید حیات نموده است . در شرایط عادی نیز شاهد ایام پر آب و فصول خشک هستیم: بنابراین سطح دریاچه به خاطر شرایط کلیمائی ویژه دائما در حال تغییر است که این پدیده، تاثیر خود را بر روی حیات منطقه خواهد گذاشت.
|
