جغرافیای تاریخی دشت مسیله

نام انگلیسی :  masileh playa     نام فارسی :  کویر مسیله

چکیده: منطقه مسیله که سطح وسیعی از آن تحت پوشش سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد (پارک ملّی کویر)، دارای شکل‏های متنوّعی از ارتفاعات، دشت، دامنه‏های کوتاه و کم‏شیب و مراتع کوهستانی است که قسمت‏هایی از آن در گذشته تحت تأثیر عوامل زیستی و یا بر اثر فعّالیّت‏های دامداران و کشاورزان شهرستان‏های مجاور (ورامین، گرمسار، کاشان و…) تغییر وضعیّت داده و طبیعت آن دگرگون شده است و در نتیجه مراتع جنگلی، کویری و در بعضی از مناطق اراضی مزروعی و آبادی‏های روستایی، بخش‏های تغییر شکل یافته منطقه را تشکیل می‏دهند. دشت کویر هیچ‏گاه فاقد حیات و معیشت انسانی نبوده، بلکه تحت تأثیر و شرایط خاصّ جغرافیایی و تاریخی دچار تحوّل و دگرگونی شده است. کویر گویای یک واقعیّت است که انسان‏هایی از گذشته پیش از تاریخ، با سنّت‏ها و شیوه‏های مختلف به زندگی ادامه می‏دادند. نشانه‏ها و آثار بارزی موجود است که حیات اجتماعی و اقتصادی این انسان‏ها را ثابت می‏کند که خود در تمدّن و فرهنگ ایران نقش به سزایی داشته است.

 

منطقه سیاهکوه

موقعیّت جغرافیایی: منطقه سیاهکوه در قسمت غربی دشت کویر، در 140 کیلومتری جنوب شرق تهران، در شمال شرق دریاچه نمک و شهرستان‏های کاشان و آران و بیدگل واقع شده است. این منطقه دارای طول جغرافیایی 10 و 52 شرقی و عرض جغرافیایی

ویژگی‏های خاصّ این منطقه از جمله شرایط آب و هوایی کویری، کمبود آب، شور بودن زمین و لم یزرع بودن آن سبب شده تا مسافت زیادی اطراف آن خالی از سکنه و در آبادی‏ها جمعیت کمی تجمّع یابند و در هر جا که شرایط لازم به وجود آمده، چند شهر شکل گرفته است که عبارتند:

شهرستان گرمسار در قسمت شمال، در شمال غرب، ورامین و ری، در غرب، قم و در جنوب غرب، کاشان و آران و بیدگل.

شهرهای نزدیک که مراکز تجمّع انسانی را تشکیل می‏دهند و نزدیک به منطقه سیاهکوه است عبارتند از:

الف ـ در شمال:

1ـ شهرستان ورامین و بخش جنوبی آن به نام دهستان بهنام عرب (استان تهران).

2ـ دهستان‏های ارادان، ریکان و قشلاق بزرگ از بخش شهرستان گرمسار در جنوب.

ب ـ در جنوب:

1ـ بخش آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان و نیز دهستان ابوزید آباد (شهرستان کاشان).

2ـ قمرود از حومه استان قم.

بین ارتفاعات مرکزی کویر، سیاهکوه از همه مشخّص‏تر و معروفتر است. از دور به شکل توده‏ای برجسته و سیاه رنگ با بریدگی‏های زیاد دیده می‏شود، ولی ارتفاع کوه زیاد نیست و از 1500 متر تجاوز نمی‏کند. سیاهکوه به واسطه اختلاف ارتفاع با دشت‏های اطراف در حدود 800 متر و شیب‏های تند دامنه مانند توده‏ای مرتفع در وسط کویر نمایان است و در آن اختلاف ارتفاع باعث تفاوت هوا می‏شود و در زمستان معمولاً برف گیر است.

این منطقه کم وسعت کوهستانی، خشک و کم آب است و در دامنه‏های آن چشمه‏های کم آبی وجود دارد که معروفترین آنها چشمه شاه است. ضمن کم آبی، تلخ و شور هم می‏باشد. برحسب احتیاج، دامداران از آن به ضرورت استفاده می‏کنند. غیر از این چشمه از سیاهکوه تا کوه طلحه و کوه سفیدآب آبادی‏های ورامین آب آشامیدنی وجود ندارد، ولی در چاله‏های سنگی سیاهکوه تا اواخر اردیبهشت ماه آب باران جمع

می‏شود و این نقاط را «سنگ آب» گویند.

در گذشته نه چندان دور این منطقه چراگاه عشایر و دامداران اطراف بوده است که اکنون به عنوان پارک مرکزی (ملّی) ایران، چرا در آن ممنوع است. در اصل دو مورد سبب وجود زندگی در اطراف سیاهکوه بوده است: اوّل استفاده از مراتع طبیعی اطراف منطقه در فصل زمستان که دامداران خوار و ورامین به آنجا می‏آمدند و در اطراف سیاهکوه، سیاه چادرها، حاکی از یک زندگی چادرنشینی و عشایری برای مردم روستاهای دور و نزدیک اطراف و شهرهای گرمسار و ورامین بود.

موضوع دوم پیدایش معادنی در کوه‏های نخجیر است که از آنها استفاده می‏شود و یک خط ارتباطی بین نخجیر و مبارکه از دامنه‏های شمالی سیاهکوه می‏گذرد و این منطقه چه بسا جای امنی برای یاغیانی که علیه دولت مرکزی قیام کرده‏اند بوده است، مثل سردار کاشی (حسین و ماشاءاللّه خان کاشی و محمّد خان سیاهکوهی).

در حال حاضر با ایجاد پارک ملّی کویر در اطراف سیاهکوه توسّط سازمان حفاظت محیط زیست به نگه‏داری و حراست از ذخایر گیاهی و جانوری منطقه می‏پردازند.

 

آب و هوا

ایستگاه‏های هواشناسی در دامنه‏های شمالی سیاهکوه، از سوی سازمان هواشناسی کشور در این منطقه مستقرّند. نزدیکترین آنها به منطقه سیاهکوه ایستگاه‏های هواشناسی گرمسار و ورامین است. بر اساس آمار منتشره از این ایستگاه‏ها، میزان بارندگی منطقه سیاهکوه را 145 میلی متر در سال و متوسّط درجه حرارت سالیانه را 80/17 سانتی گراد می‏دانند. مقدار بارندگی نسبت به سال‏های مختلف بین 50 تا 300 میلی متر متغیّر است و بیشتر نزولات از آبان‏ماه تا اردیبهشت ماه صورت می‏گیرد و برف معمولاً در فصول دی و بهمن در منطقه ریزش می‏کند. درجه حرارت نیز از حداقل

درجه تا حداکثر 44 درجه سانتی‏گراد متغیّر است.

هوای این منطقه در تابستان‏ها بسیار گرم و خشک و زمستان‏ها سرد و خشک و بیابانی است. بارندگی‏های زمستانی و بهاری در ارتفاعات سیاهکوه به خصوص با افزایش قابل توجّه درجه حرارت در تابستان، موجب می‏شود مقدار معدودی چشمه‏های آب شور که در درّه‏های شمالی و جنوبی سیاهکوه جریان دارند، خشک شوند. تنها چشمه دائمی، چشمه شاه واقع در تنگه شاه است که آب آن را جهت مصرف (غیر شرب) به پاسگاه محیط زیست هدایت می‏کنند. طول چشمه تا قلعه بهرام (کاروانسرا) حدود هفت کیلومتر است که با ناودان‏های سنگی آب را به کاروانسرا هدایت می‏کرده است که به علّت خرابی از لوله‏های پلیکا استفاده می‏کنند.

 

الف ـ راه‏های تاریخی کاروان رو:

عوارض طبیعی: قصر بهرام (کاروانسرای شاه عبّاسی) در منطقه سیاهکوه مهمترین مرکز ارتباط بین شرق و غرب در حاشیه کویر بوده است. به طوری که قصر بهرام پایگاه ارتباطات و محل داد و ستد بازرگانان نیز بوده است. بازرگانان با کاروان‏های خود از سمت اصفهان از آران و بیدگل وارد منطقه شده، با گذشتن از کاروانسرای مرنجاب در عین‏الرّشید و قصر بهرام اتراق می‏کردند و آنجا بود که تصمیم کلّی برای مبادله کالا و یا حمل کالا به شهرهای مورد نظر می‏گرفتند. در اینجا سه راه وجود داشته که هر کدام به سویی امتداد می‏یافته است:

1ـ راهی که از قصر بهرام به سوی پیشوا و شهرستان ورامین و ری می‏رفته که حدود 60 کیلومتر تا روستای مبارکه و سپس حصارقلی، عسکرآباد، قلعه بند (ابردژ) بوده که سپس به پیشوا، ورامین و نهایت به ری و تهران می‏رسیده. فاصله تهران تا کاروانسرای مذکور نزدیک به 140 کیلومتر است که این راه فقط برای مدّتی از سال قابل استفاده بوده است. زیرا تابستان بسیار گرم و بهار به علّت مجاورت کویر، عبور از آن به سبب وجود سیلاب‏ها خطرناک بوده است.

2ـ قصر بهرام در دامنه شمالی سیاهکوه به گرمسار و بالعکس.

این راه از شهرستان گرمسار در قسمت شمالی شروع و با عبور از روستای کهک در جنوب شهرستان گرمسار، به جادّه سنگفرش می‏رسد (حدود 35 تا 40 کیلومتر) و پس از قطع کردن جادّه معدن استرانسیوم به کاروانسرای شاه عبّاسی معروف به قصر بهرام می‏رسد. طول این راه حدود 65 کیلومتر است و فقط در فصول خشک می‏توان عبور کرد.

 

3ـ راه کاشان آران به مرنجاب:

این راه از شهرستان کاشان به آران و بیدگل و سپس چهار طاقی و کاروانسرای مرنجاب در جنوب دریاچه نمک و از آنجا به سفیدآب (پاسگاه محیط زیست) و راهی است که به قصر بهرام منتهی می‏شود که کاروانیان را به سوی گرمسار و ورامین و ری راهنمایی می‏کرده است و این راه از کاشان به طرف آران و بید گل امتداد می‏یافته به سوی کاروانسرای بزرگ صفوی نزدیک یک استخر مصنوعی قنات مرنجاب که به نام کاروانسرای مرنجاب معروف است، ادامه داشته⁽²⁾ و راهی بود که کاروانسرای مرنجاب را به عین‏الرّشید و کاروانسرای شاه عبّاسی (قصر بهرام) وصل می‏نموده است.

 

4ـ راه ابوزید آباد:

که از نطنز به سوی امام‏زاده آقا علی عبّاس به ابوزید آباد و در دشت قاسم آباد امتداد یافته و به سفیدآب و شرق و جنوب سیاهکوه به قصر بهرام (کاروانسرای شاه عبّاسی) می‏رسد. این جادّه‏ها کاروان‏روهایی هستند که در اثر رفت و آمد عنوان جادّه به خود گرفته‏اند.

 

کوه‏ها

در اطراف حوضه مسیله، رشته کوه‏هایی وجود دارند که منطقه مورد نظر را از نواحی مجاور جدا می‏کنند که مهمترین این ارتفاعات عبارتند از:

1ـ کوه‏های دوازده امام: که ارتفاعات آن از مواد آتشفشانی قلیایی است . این کوه در شمال شرقی دشت مسیله قرار گرفته و در جهت غربی به جنوب شرق امتداد دارد که در اصل موازی حاشیه دریاچه نمک تا دشت کویر است. بلندترین قلّه این کوه از

1800 متر تجاوز نمی‏کند.

2ـ سیاهکوه: به صورت منفرد در حاشیه شرق مشرف به دریاچه نمک قرار گرفته.

این کوه با وجودی که از تمام ارتفاعات اطراف دریاچه نمک معروف‏تر است، با ارتفاع کم آن (211 متر) به واسطه موقع خاصّ خود که در سر راه‏های ارتباطی دنیای قدیم واقع است، مشهور می‏باشد. سیاهکوه در شمال غربی به ارتفاعات دوازده امام متّصل شده که در اصل خط تقسیم آب بین مسیله و دشت کویر را شکل می‏دهد

سیاهکوه توده‏ای است از مواد آتشفشانی که اطراف آن را طبقات رسوبی دوران سوم احاطه کرده است و از نظر ساختمانی شبیه به پیازی است که از وسط دو نیم شده است.

 

آثار تاریخی سیاهکوه

در اطراف سیاهکوه به علّت وجود دریای نمک و کویر هیچ راه عمده و یا ارتباطی معمور و آباد وجود ندارد. از دوران‏های نه چندان دور، منطقه سیاهکوه سر راه‏های ارتباطی مهمّ جنوب به شمال بوده است. از آثار تاریخی به جا مانده مانند کاروانسراهای مرنجاب، قصر بهرام (کاروانسرای شاه عبّاسی)، عین‏الرّشید و سفید آب معلوم می‏شود که در ادوار تاریخی راه قدیمی اصفهان و کاشان و گرمسار و خراسان و شمال ایران از منطقه سیاهکوه می‏گذشته، ولی در نوشته‏های جغرافی‏دانان اسلامی هیچ کجا بحثی از راه سیاهکوه نیامده است. در صدر اسلام، راه ارتباطی اصفهان به خراسان از طریق نائین و طبس و ترشیز و نیشابور بوده است ولی تا زمانی که ری اعتباری داشته، راه‏های خراسان و آذربایجان و مازندران از ری می‏گذشته‏اند. به نظر می‏رسد که بعد از خرابی و انحطاط ری مدّت‏ها راه اصفهان به ری متروک مانده باشد و در زمان صفویه توجّه خاصّی به مرمت راه ارتباطی بین اصفهان و خراسان مبذول گشته و راه سیاهکوه معمور شده باشد. تاورنیه جهانگرد فرانسوی در قرن 17م اشاره می‏کند که بعضی از  کاروانسراها در حوالی شوره زارها در کنار راه‏های ارتباطی قرار دارند در شمال سیاهکوه چند ساختمان معتبر وجود دارد که بزرگترین آنها به نام شاه عبّاس معروف است، یعنی حدود دو کیلومتر دورتر از قصر عین‏الرّشید قرار گرفته و در کنار آن قصر، کاروانسرای شاه عبّاسی در جنوب آن واقع است.

 

در زمان شاه عبّاس اوّل در کنار راه‏های کشور اقدام به تأسیس ساختمان‏هایی کردند که معمولاً بعضی از آنها در محل تلاقی راه‏های عمومی بوده است که نمونه آن کاروانسرای شاه عبّاسی معروف به قصر بهرام، بر سر سه راهی قرار داشته است، این بنا که به قصر معروف است، دارای نمای خارجی از سنگ‏های صاف تراش داده شده و به رنگ صورتی است و دو درب یکی رو به شمال و دیگری رو به جنوب قرار دارد. سنگ‏های نمای خارجی به ابعاد 60 تا 70 سانتیمتر و در بنای دروازه ورودی و ایوان‏های داخل بنا سنگ‏های تراش بزرگتر به کار رفته است. نقشه ساختمان با کمی تفاوت نظیر کاروانسراهای معروف زمان قدیم است.

 

دروازه ورودی پوشیده و در دو طرف آن دو سکو و دو اطاق مجاور دارد و داخل آن حیاط بزرگی است که دورادور آن را اطاق‏های کوچک فرا گرفته و بدنه حیاط در پایین از سنگ تراش نظیر نمای خارجی و در بالا سنگ لاشه با گل آهک است. سقف اطاق‏ها آجر ضربی است و در داخل حیاط و توی اطاق‏ها و دیوارها پوششی از گچ دارند در بدنه غربی حیاط یک تالار با شاه نشین و طاقچه‏هایی در اطراف و ایوانی در جلو ساخته شده و در زیر تالار زیر زمین بزرگی است.در پشت ساختمان‏های داخل حیاط طویله‏های سراسری با آخورهای متعدد و کنار هر آخور سکّویی برای استراحت چهارپا دار و اجاقی برای طبخ است.

 

آب آشامیدنی و آب مشروب از چشمه شاه در پای سیاهکوه تا قصر حدود هفت کیلومتر فاصله دارد. نهری سنگی از تخته سنگ‏های بزرگ یکپارچه و متّصل به هم است که ابعاد آنها از یک متر تا سه متر طول دارند. تخته سنگ‏ها را در وسط به شکلی درآورده که دو سر هر سنگ نر و ماده برای قفل و بست سنگ‏ها به هم تراشیده‏اند که سنگ‏ها خوب در هم افتاده و از هدر رفتن آب جلوگیری می‏کند. حتّی در سرپیچ‏ها سنگ‏ها با علامتی مثلثی مشخص شده‏اند تا دو طرفی که باید به هم متّصل شوند، معلوم باشد. در طول فاصله هفت کیلومتر راه نهر، در سه محل حوضچه‏هایی برای مخزن آب ساخته‏اند. که آب در حوضچه انبار شده تا جریان آب آسان‏تر باشد در بعضی جاها مجرایی زیرزمینی در طول نهر وجود دارد تا در فصل گرما از تبخیر زیاد جلوگیری نماید.

 

در مسیر این نهر سنگی، در جنوب کاروانسرای شاه عبّاسی، بنایی از آجر وجود دارد و نقشه بنا گویای این است که این محل کاروانسرا و اقامتگاه قوافل نبوده است، چون درب ورودی به سر سرایی است که در دو طرف دو تالار بزرگ قرار دارد. تالارها دارای طاقچه‏هایی است که در پایین و بالا قرینه هم هستند و در جنوب حیاط نیز، بنایی نظیر تالارهای جلو وجود دارد. در وسط حیاط حوض سنگی مخروبه‏ای است که آب چشمه شاه ابتدا به این حوض می‏ریخته و سپس از طریق مجرای سنگی حوض به کاروانسرا که در مجاور قصر است، می‏رفته است. در اصل تاریخ بنای این ساختمان روشن نیست و شاید چندین بار تعمیر و تجدید بنا شده باشد. در زیر زمین بنا روی سنگ‏های تراش داده شده دیوارها، یک بدنه آجری بالا برده‏اند. آجرها بسیار قدیمی و نازک است در پایه‏های سنگی، جاهایی را با آجر محکم کرده‏اند که این آجرها جدیدتر و سفید رنگ‏اند و سقف‏های ضربی هم از نوع آجرهای تعمیری پایه‏هاست، بنابراین می‏توان گفت که: ساختمان اصلی کلاً از سنگ تراش بوده و سقف‏های این ساختمان معلوم نیست چطور بنا شده است. کف زیرزمین نیز با آجرهای بسیار قدیمی مفروش است که می‏توان احتمال داد ساختمان سنگی به جای یک بنای مخروبه قدیمی بنا شده باشد و آجرهای قدیمی که در زیر زمین کنار دیوارها دیده می‏شود، مربوط به دوران جدیدتر است، هم چنین آجرهای سفید رنگ سقف اطاق‏های اطراف و تمام سقف‏ها.

 

در نمای ورودی و سرسرای مدخل بنا، بین آجرهای خالی کتیبه کاشی‏کاری بوده است که امروزه از آنها اثری به جا نمانده و سقف تالارها هم فرو ریخته است. در قسمت جنوبی کاروانسرای شاه عبّاسی اقامتگاه اختصاصی شاه و شاهزادگان بوده که از این مکان به خراسان و فرح‏آباد ساری رفت و آمد می‏کرده‏اند.

 

ساختمان عین الرّشید

ساختمان دیگری که به قصر عین‏الرّشید معروف است، در دو کیلومتری جنوب غربی کاروانسرا و قصر شاهی قرار دارد. بنای ساختمان از آجر است، ولی در مسیر نهر سنگی نیست بلکه قدری کنار افتاده است. در برابر مدخل حوضی مخروبه و در جنوب غربی ساختمان علائم چشمه آب گرم گوگرددار وجود دارد که بین سنگ گچ و مارن ظاهر می‏شده است و حرارتی بین 17 تا 18 درجه سانتیگراد دارد، به همین جهت به چشمه عین‏الرّشید معروف است که از این چشمه از مجرایی زیر زمینی، آب معدنی وارد حوض می‏شده است. ولی در داخل ساختمان و اطراف آن حوض آب و یا آب انبار وجود ندارد و چون این آب آشامیدنی نیست، باید تصوّر کرد که قصر عین‏الرّشید برای استفاده از آب معدنی بنا شده باشد. قصر عین‏الرّشید کوچک و در سرسرای آجری ورودی محل، کاشی کاری‏ها و کتیبه‏ها نمایان است و در داخل حیاط اطاق‏های کوچک و در دو طرف حیاط خلوت و پشت اطاق‏ها اصطبل ساخته شده است.

 

سقف ضربی آجری اطاق‏ها همه ریخته است، ولی سنگینی شفته سقف‏ها باعث خرابی دیوار نشده زیرا به طوری که در بدنه دیوار پای چشمه دیده می‏شود، ساختمان شکسته و بدنه پایین رفته است و چه بسا که سستی زمین‏های گچ زیر، باعث نشست بنا و خرابی سقف شده باشد که خوشبختانه به وسیله میراث فرهنگی تماما بازسازی و تعمیر شده است.

 

ساختمان عین‏الرّشید زیبائی خاصّی دارد. آجرهای سر در و سرسرا با نقوش هندسی مزیّن است و قاب‏های داخل آجر، محل سابق کتیبه‏ها و کاشی کاری را نشان می‏دهد و معلوم می‏شود تا زمانی نزدیک کاشی به جا بوده، زیرا یک یادگاری منقوش در داخل بنا حاکی از این است که مأمورین دولتی (راقم) برای دستگیری سارقین و اخذ اموال مسروقه به این محل آمده و مقداری کاشی همراه برده‏اند.آنچه از تواریخ به دست می‏آید این است که قبل از دوران صفویه نامی از راه سیاهکوه و ساختمان‏ها نیست. اسکندر بیگ در عالم آرای عبّاسی، جلد دوم در ذکر آثار خیر و انشاء و احداث عمارت ساختمان رابط سیاهکوه و راه نمک سار، سیاه کوه را که چند فرسخ با سنگ و آهک استحکام یافته (40 کیلومتر راه سنگی) و ده هزار تومان خرج آن شده، از آثار شاه عبّاسی می‏داند، ولی دقّت و مهارتی که در بنای قصر سیاهکوه به کار رفته، دور از نحوه ساختمان زمان صفویه است.

 

قصر بهرام (کاروانسرای شاه عبّاسی) سیاهکوه چند مرتبه تعمیر شده است. در زیر زمین و جرزهای آجری کنار اطاق‏ها نمونه‏هایی از تعمیرات مختلف می‏توان یافت و دیوار اطاق‏ها چند قشر گچ روی هم را شامل می‏شود که هر قشر یادگاری زمانی را در خود ثبت دارد و بر حسب اتّفاق نوشتن یادگاری بر در و دیوار اطاق که عملی مذموم است، در این مورد کمکی به روشن نمودن تاریخچه قصر نموده است. یادگارها متفاوت و اغلب با شعر همراه‏اند.

در قشر رو (اوّل) یک یادگاری به قلم (العبد محمّد باقر کلاه دوز نیشابوری، سنه 1148ه .ق) و نزدیک آن، یادگار دیگری به تاریخ 1147ه .ق دیده می‏شود.

در زیر این پوسته گچی، روی قشر گچی، یادگاری دیگری به تاریخ 1038ه .ق است.

دلا تا کی در این کاخ مجازی

کنی مانند طفلان خاکبازی

از مضمون یادگاری‏ها چنین برمی‏آید که این مکان منزلگاه کاروان‏هایی بوده است که از اصفهان عازم مشهد و یا استرآباد (گرگان) و یا مازندران بوده‏اند. یادگار دیگر از مسافری است که از عراق به سال 1057ه .ق عازم هرات بوده و نوشته دیگر از مسافری درسر راه هندوستان است. تواریخ شعیان 1032 و ربیع الاوّل 1052 و غیره کاملاً آشکار است.

 

سبک بنای قصرهای آجری معمولاً از زمان صفویه و زندیه است، ولی بنای قصر سنگی بسیار قدیمی‏تر است و شاید چند بار خراب و تعمیر شده باشد و احیای مجدّد قصر از زمان شاه عبّاس باشد، زیرا به کار بردن سنگ تراش صیقلی در بدنه قصر و آثار نهر سنگی نشان می‏دهد که ساختمان اصلی قصر برای کاروانسرای سر راه نبوده و در هیچ یک از کاروانسراهای دوران صفویه این سبک بنا سابقه ندارد و بعید نیست که قصر سنگی بسیار قدیمی باشد یا اقامت خصوصی حکمران و یا ساختمان شاهانه سر راه بوده است. در دامنه‏های غرب سیاهکوه، سر راه ورامین به کاشان، یک مخزن آب مخروبه قدیمی و ویران است که حوض قیلوقه نام دارد. در اطراف سیاهکوه و سفیدآب از این آب انبارها چند نمونه می‏توان یافت که آنها را حوض گویند. بنای حوض به این صورت است که در زمینی گود، چالی به قطر 10 تا 20 متر حفر کرده و کف و دیوار آن را ساروج کرده و سقفی گنبدی از آجر بر آن نصب می‏کنند. در اطراف حوض مجراهایی از زمین‏های اطراف به چاله حوض می‏رسند که در فصول بارندگی از آب باران حوض پر شده و در یک سمت دهنه‏ای برای آب برداری ساخته می‏شود.

 

راه سنگ فرش: در شمال قصر بهرام سیاهکوه آثار قدیمی در بین کویر که راه اصفهان به گرمسار بوده، به نام راه سنگ فرش مشهور است. این راه سنگی به عرض 6 تا 10 متر و به طول 35 کیلومتر کمی برآمده از زمین‏های مسطّح کویری اطراف است که به واسطه کاربری سنگ‏های زیاد، چنین اسمی گرفته. این راه از دامنه‏های غربی سیاهکوه و حوض قیلوقه و حوض آقا محمّد گذشته و از طرفی در زمین‏های غیر کویر به سوی چشمه سفیدآب و کاروانسرای مرنجاب و از سمت دیگر رو به شمال از کویرهای زم رود و گرمسار گذشته، به ده رشمه در بلوک گرمسار می‏رسد و این مسیر در محل به نام راه شاه عبّاسی معروف است. ولی در تمام مسافت، سنگ فرش نیست و تنها در منطقه شمال سیاهکوه در کویرهای گرمسار است که آن را سنگ‏فرش کرده‏اند .

 

(از کتاب ماکسیم سیرو)

کاروان‏هایی که از اصفهان، کاشان و ورامین به سوی مشهد و مازندران و استرآباد می‏رفتند. توسّط میله‏ای سنگی به طول چهار متر بر سر راه سنگی راهنمایی می‏شدند چنانچه میله سنگی وجود نداشت مسافرین در بین کویر سرگردان و چه بسا در میان

باتلاق‏های کویر مدفون می‏شدند. هم اکنون آثار مخروبه آن موجود است. این راه از خطوط ارتباطی بزرگ زمان شاه عبّاس اوّل برای رفتن از اصفهان به سواحل دریای مازندران و کاخ فرح آباد ساری بوده است. از آبادی شم در گرمسار به راه اصلی جادّه بزرگ خراسان متّصل می‏شده است و از طریق راه سنگ فرش، شاه عبّاس، چند سفر پیاده به خراسان برای زیارت امام هشتم (علی بن موسی‏الرضا (ع)) رفته است. بسیاری از سفرای زمان شاه عبّاس از این راه گذشته و به حضور شاه در فرح‏آباد بار یافته‏اند. اوّلین مسافر اروپایی در این زمان پیتردولاواله ایتالیایی (Pietro Della Valle) است که در سال 1618م در اصفهان بوده و از آنجا برای رسیدن به حضور شاه و ابلاغ داوطلبی خود در جنگ با ترک‏ها رهسپار فرح‏آباد ساری شده است.

 

کاروانسرای مرنجاب

منطقه شرقی مسیله از زمان‏های بسیار قدیم یک معبر ارتباطی عمده که در صفحات قبل ذکر شد، بین اصفهان و کاشان و گرمسار و خراسان و ورامین و ری بوده و قوافل زیادی از آن رفت و آمد می‏کرده‏اند و با وجود علف کوتاه کویری حشم‏دارها زمستان را در آنجا به سر می‏بردند. در جنوب غربی مسیله چشمه و قنات مرنجاب وجود دارد که کاروان‏ها برای استراحت و رفع خستگی در این محل اتراق کرده و سپس به سمت و سویی به حرکت خود ادامه می‏دادند.

مرنجاب از طرفی در مشرق و شمال شرقی کاشان در فاصله کمی از شهر آران و بیدگل به فاصله 70 کیلومتر، درست مشرف بر دریاچه نمک می‏باشد. در این منطقه ماسه‏های روان مشاهده می‏شود که تا سواحل جنوبی مسیله ادامه دارد و فاصله مرنجاب تا آران و بیدگل از بین ماسه‏های روان می‏گذرد.

 

آثار تاریخی مرنجاب

یک ساختمان مخروبه قدیمی آجری است که پایه‏های آن از سنگ و ملاط و در داخل ساختمان حیاطی است که دورا دور آن اطاق‏هایی است که با چند پله از کف حیاط به آن می‏رسند. و در پشت اطاق‏ها سرسرای بزرگی برای اصطبل پیش‏بینی شده است.

این نقشه ساختمانی از بسیاری جهات شبیه به ساختمان‏های قصر بهرام و عین‏الرّشید سیاهکوه است و پیداست که اقامتگاهی برای قوافل بوده ولی بناهای مرنجاب جدیدتر و شاید از زمان صفویه بوده باشد. مرنجاب مزرعه است بسیار کوچک و آخرین نشانه زندگی و آبادانی در جنوب مسیله است. در گذشته دارای اعتباری بوده و دو رشته قنات آباد داشته که به مرور مخروبه شده است و در حال حاضر با تلاش مسئولان امر، با تعمیر و مرمّت آن آب به صورت چشمه‏ای در استخر بزرگی جمع و با این ذخیره نسبت به کاشت گندم و صیفی‏جات در حدّ مقدور کشت و کار می‏کنند. از مرنجاب راهی به سمت جنوب‏شرقی به کوه یخ آب می‏رود، از بیابان شنی دشت کوشک کوه می‏گذرد، راه دیگری در حاشیه حوضه از کویرهای زرد، گذشته و به سفیدرود آب می‏رسد. راه در کناره مسیله بین تپّه‏های ماسه‏ای و چاله مسیله است و کویر زرد، همیشه قابل عبور و مرور نیست، به این جهت این محل را تنگ مرنجاب نام نهاده‏اند.

 

نتیجه

برخلاف آنچه ظاهرا تصوّر می‏شود، دشت کویر فاقد نشانه‏های حیات و معیشت انسانی نیست. ولی باید گفت کویر موارد یک تحوّل تدریجی به شمار می‏رود و آن تحت تاثیر شرایط جغرافیایی و تاریخی خاصّی، دچار دگرگونی شده است.

نشانه‏ های به دست آمده از کویر بیانگر این واقعیت است که در عصر پیش از تاریخ، گروه‏های انسانی در اشکال اجتماعی خاصّ خود در کویر امروز که شرایط زندگی دیگری داشت، به زندگی ادامه داده‏اند.

مطالعات دیرین‏شناسی تاریخی و جغرافیایی از کویر در حدی نیست، که بتوان بر پایه آن تصویری کامل از چشم انداز معیشتی حاکم بر کویرهای امروزی را در گذشته‏های دور بازسازی کرد، با این حال شواهد به دست آمده که جسته و گریخته در حاشیه کویر بر جای مانده‏اند، نشان می‏دهند که حیات اجتماعی و اقتصادی نسبتا فعّالی در محدوده کویر کنونی ایران، چه قبل از گسترش شرایط کویری بر آن و چه بعد از آن، وجود داشته است.

منابع:

ـ اسکندربیک منشی (1377): عالم آرای عبّاسی، تصحیح اسماعیل رضوانی، ج 2، مقاله یازدهم.

ـ بشیری، احمد (1363): کتاب آبی، گزارش‏های وزارت خارجه درباره انقلاب مشروطه ایران، ج سوم، نشر نور.

ـ سازمان حفاظت محیط زیست پارک ملّی کویر، ص 8، سال‏های 1370 و 1380.

ـ سوین هدین (1914م): کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران، توکا، سال 1356ه .ق.

ـ سیرو، ماکسیم (1949م): کاروانسراهای ایران، ترجمه عیسی بهنام، انتشارات اداره کل باستان‏های ایران.

ـ مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک، نشریه شماره یک دانشگاه تهران.

ـ مرکز مطالعات ایرانگردی و جهانگردی، ص 23، سال 1373.

ـ مستوفی، احمد (1349): گزارش‏های جغرافیایی، حوضه مسیله دانشگاه تهران.

ـ مهدوی، مسعود (1366): پژوهش‏های علمی بیابانی، نشریه شماره 18.

ـ مهدوی، مسعود (1373): گزارش طرح امکان سنجی دشت کویر به منظور ایجاد و راه‏اندازی تورهای کویری، انتشارات ایرانگردی و جهانگردی.

ـ نقشه عملیّات مشترک Jog 000/250/1، تهران، سازمان جغرافیایی کشور.