خانواده مارهای سمی (ونوموس)

خانواده الاپیده FAMILY ELAPIDAE

 

اصولا این گروه از مارها را می توان جزو مارهای پروترولیفا (Proteroglypha) از خانواده کلوبریده دانست . ساختمان و شکل این مارها کوتاهتر و دارای نیش دندان یا فنگ (Fang) سمی بزرگ می باشد (شکل 11 و 16). دم این مارها تا حدی که بتوان آن را وسیله شنا دانست رشد نکرده است . این مارها فاقد پولک گونه ای هستند . تنها دو جنس از این مارها در ایران پیدا می شود .
 

جنس ناجا Genus Naja

 

مشخصات : گردن قابلیت اتساع را به شکل کفچه دارد . در قسمت قدامی فک بالایی یک جفت دندان بزرگ سمی یا فنگ (Fang) قرار دارد . بعد از یک فاصله یا فضای خالی غالباً 1 تا 3 دندان کوچک در قسمت خلفی فک بالایی وجود دارد . سوراخ بینی بزرگ و کاملا بین پولکهای بینی واقع است . مردمک چشم گرد و پولک جلو چشمی و یکی از پولک‌های لب بالایی (معمولاً سومین آن) به چشم متصل و نیز به قسمت خلفی پولک بینی مرتبط می باشند . در این جنس پولک گونه ای وجود ندارد . پولکهای سطح پشتی صاف و به شکل زیگزاک و اریبی مخصوصا در قسمت قدامی بدن دیده می شود. پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف قرار دارند .

 

جنس والترنیزیا Genus Walterinnesia

 

مشخصات : نیش دندان سمی یا فنگ‌ها بزرگ هستند و در فک بالایی به طور ثابت قرار دارند . قسمت خلفی فنگ‌ها فاقد دندان است . سطح فوقانی سر با 9 عدد پولک بزرگ و قرینه پوشیده می باشد . پولک گونه ای ندارد و پولک مخرجی منقسم است .
سطح پشتی بیش از 22 ردیف پولک مورب دارد که قسمت قدامی آن صاف و قسمت خلفی و روی ناحیه دم تیغه دار می باشد .

 

خانواده هیدروفیده (مار دریایی) FAMILY HYDROPHIDAE

 

زیستگاه مارهای دریایی بیشتر در مناطق استوایی اقیانوس هند و اقیانوس کبیر است . این مارها از خلیج فارس تا جنوب ژاپن و در سواحل دریاهای خند و استرالیا و سواحل جنوبی اقیانوس کبیر پیدا می شوند. نوعی از مار دریایی بنام پلامیس پلاتوروس Plamis Platurus انتشار و پراکندگی وسیع تری دارد . این مار را می توان تا صدها کیلومتر دورتر از سواحل پیدا کرد . در حالیکه سایر انواع مارهای دریایی در آبهای کم عمق و نزدیک ساحل به زندگی خود ادامه می دهند . مارهای دریایی در آبهای کم عمق و نزدیک ساحل به زندگی خود ادامه می دهند . مارهای دریایی از ماهیها تغذیه می کنند . سر این مارها عموما کوچک و دارای بدنی استوانه ای شکل و کشیده و دمی پهن می باشند . تمام مارهای دریایی سمی و زنده‌ زا هستند . حداکثر طول مار دریایی را تا 257 سانتیمتر گزارش کرده اند . دریای مازندران فاقد مار دریایی بوده است و در سالهای اخیر هم موردی گزارش نشده است . مارهای دریایی ایران که در خلیج فارس تا بحال صید شده اند به شرح زیر است :

 

جنس انهیدرینا Genus Enhydrina

 

مشخصات : استخوان ماکزیلر به سمت جلو بیش از استخوان کام (پالاتین) پیشرفت ندارد و خمیدگی آن به سمت جانبی است . 3 تا 5 دندان بعد از نیش دندان یا فنگ‌ها وجود دارد . پوزه به شکل منقار است . پولکهای ناحیه سر بزرگ هستند . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل است . پولکهای بینی بهم متصل می شوند . قسمتی از پولکهای سطح پشتی به وسیله همدیگر پوشیده می شوند و در 49 تا 69 ردیف طولی قرار دارند . پولکهای سطح شکمی کوچک و کمی پهن تر از پولکهای مجاور هستند . پولک رسترال پائینی یا منتال کوچک و کمی پهن تر از پولکهای مجاور هستند . پولک رسترال پائینی یا منتال باریک و بلند و قسمتی از آن در شیار عمیق پولک چین خلفی مخفی می شود .

 

جنس هیدروفیس Genus Hydrophis

 

مشخصات : استخوان ماکزیلر به سمت جلو بیش از استخوان کام (پالاتین) پیشرفت ندارد . بعد از نیش دندان یا فنگ‌ها 1 تا 18 دندان دیده می شود . پوزه از نیمرخ گرد می نماید . پولکهای ناحیه سر بزرگ هستند . چشم کوچک و مردمک آن گرد است . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل می باشد . پولکهای بینی بهم متصل می شوند، پولک منتال یا پولک رسترال پائینی شکل طبیعی دارد . پولکهای سطح پشتی به وسیله یکدیگر قسمتی یا کمی پوشیده می شوند یا پهلوی هم قرار می گیرند . و در 29 تا 57 ردیف طولی در قسمت میان بدن شمارش می گردد . پولکهای سطح شکمی کوچک و با اینکه از پولکهای مجاورش پهن تر است معذالک تشخیص آنها آسان نیست .

 

جنس لاپمیس Genus Lapamis

 

مشخصات : در فک بالایی دندان سم یا فنگ‌ها قرار دارند که بعد از فاصله ای 3 تا 6 دندان دیگر دیده می شود . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل است و پولکهای بینی با یکدیگر متصل هستند . سر نسبتاً بزرگ و بدن تنومند است . پولکهای سطح پشتی شش گوشه یا چهار گوشه یا روی همدیگر قرار می گیرند . سه یا چهار ردیف از‌های زیرین آن بزرگتر هستند . پولکهای سطح خلفی بدن این پولکها خیلی کوچک و نامشخص هستند .

 

جنس پلامیس Genus Pelamis

 

مشخصات : دم خیلی فشرده و به شکل پارو و بدن از پهلو بهم فشرده است . استخوان ماکزیلر به سمت جلو بیش از استخوان کام (پلاتین) پیشرفت ندارد. در دنباله نیش دندانها (فنگ‌ها) س از یک فاصله یا فضای خالی تعداد 7 تا 11 دندان کوچک قرار دارد . سر باریک و پوزه کشیده است . پولکهای سطح فوقانی بزرگ هستند . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل و پولکهای بینی به یکدیگر متصل می شوند . لب بالایی 7 تا 10 پولک دارد . پولکهای سطح پشتی به شکل چهار گوش یا شش گوش و پهلوی هم می باشند . پولکهای سطح شکمی کوچک و به سختی از پولکهای مجاور متمایز می شوند . معمولاً پولکها با شکاف میانی که دارند به شکل منقسم دیده می شوند و یا نامشخص می باشند و تعداد آنها 264 تا 406 عدد است .

 

خانواده ویپریده (افعی‌ها)FAMILY VIPERIDAE

 

این مارها دارای بدنی ضخیم و دمی کوتاه هستند ، سر کاملا مشخص ، پهن و مثلثی شکل است . استخوان فک بالایی (ماکزیلر) کوتاه و بطور عمودی قرار دارد . این استخوان دارای یک جفت نیش دندان سمی لوله ای شکل است که قابلیت تحرک زیادی دارد . به عبارت دیگر وضع دندان سمی نسبت به دهان متغیر است و می تواند حالت خمیده یا افقی و یا حالت عمودی نسبت به سقف دهان داشته باشد . دندانهای سمی همراه با چند دندان سمی یدکی است که در مواقع لزوم می توانند جانشین دندان سمی اصلی شوند . تمام گونه‌های این خانواده سمی هستند . مارهای این گروه تماما به استثنای اتراکتاسپین (Atractaspis) زنده زا یا حد فاصل بین زنده زا و تخمگذار ی باشند . به عبارت دیگر تخم این مارها حاوی جنین زنده است که قسمتی از رشد آن در داخل شکم و بقیه در خارج از بدن انجام می گیرد .

 

جنس سراستس Genus Cerastes

 

مشخصات : سر و گردن مشخص است . ناحیه فوقانی سر از پولکهای کوچک و برجسته که پهلوی هم قرار دارند پوشیده می باشد . مردمک چشم بیضی و بطور عمودی است . سوراخ بینی کوچک و به سمت بالا و جانبی متمایل و در یک پولک منفرد یا منقسم قرار دارد . سطح پشتی تیغه دار و در 25 تا 35 ردیف است . ردیف میانی ظهری آن در یک خط مستقیم و سایر پولکهای سطح پشتی در جهت طولی بدن و ردیفهای جانبی کوچکتر و به شکل مورب و در سمت پائین بدن به طور اره مانند قرار می گیرند . پولکهای سطح شکمی گرد هستند . دم کوتاه و پولکهای سطح زیرین آن منقسم می باشند .

 

جنس اکیس Genus Echis

 

مشخصات : سر و گردن کاملا مشخص است . سر از پولکهای کوچک و برجسته پوشیده می باشد . مردمک چشم بیضی و عمودی است. سوراخ بینی کوچک و در یک پولک قرار دارد و جهت آن به طرف بالا و جانبی است . پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در 25 تا 40 ردیف می باشد . ردیف میانی ظهری آن در خط مستقیم و سایر پولکها در جهت طولی بدن قرار دارد و پولکهای جانبی آن در خط مستقیم و سایر پولکها در جهت طولی بدن قرار دارد و پولکهای جانبی آن کوچکتر و مورب و به سمت پائین بدن به شکل اره امتداد دارند . پولکهای سطح شکمی گرد و تیغه دار است . دم کوتاه و پولکهای سطح زیرین آن و پولک مخرجی منفرد می باشند .

 

جنس اریستیکوفیس Genus Eristicophis

 

مشخصات : سر و گردن کاملا مشخص است . سطح فوقانی سر از پولکهای کوچک پوشیده می باشد . امتداد سوراخ بینی در جهت خارج است و بین پولک بزرگ بینی و پولک بالای بینی و چند پولک کوچک قرار می گیرد . پولکهای سطح پشتی 25 تا 27 عدد و تیغه دار و در امتداد هم قرار دارند . تیغه‌ها کوتاه و به انتهای پولک نمی رسند . پولکهای سطح جانبی مورب و تیغه دار و پولکهای سطح شکمی در قسمت جانبی آن تیغه دار می باشند .

 

جنس پسودوسراستس Genus Pseudocerastes

 

مشخصات : ناحیه گردن کاملا مشخص و سر از پولکهای کوچک پوشیده می باشد . مردمک چشم عمودی است . سوراخ بینی در جهت بالا و به سمت خارج متمایل است و در میان دو پولک کوچک بینی قرار دارد . لبه تحتانی پولکهای لب بالا دندانه دندانه یا اره مانند است که با حفره‌های موجود روی آن با لب پائینی جفت می شوند . پولکهای سطح پشتی در 21 تا 25 ردیف طولی تیغه دار قرار می گیرند ، تیغه‌ها به انتهای خلفی پولک نمی رسند . تیغه‌ها یکنواخت و فاقد دندانه یا اره مانند هستند . دم کوتاه و پولکهای سطح زیرین آن در دو ردیف می باشند .

 

جنس ویپرا یا افعی Genus Vipera

 

مشخصات : سر و گردن متمایز و مشخص و ناحیه سر به وسیله پولکهای کوچک پوشیده می باشد . این نوع مارهای سمی دارای نیش دندان یا فنگ‌های مجوف بزرگ خمیده در جهت عکس سقف دهان است که روی استخوان ماکزیلر قرار دارند . حفره یا پیت بین چشم و سوراخ بینی وجود ندارد . سوراخ بینی در سمت جانبی است . مردمک چشم بیضی عمودی است و چشم‌ها با لب بالایی اتصال ندارند . گاهی در ناحیه سر پولکهای پیشانی و آهیانه کوچکی دیده می شود . پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در 19 تا 33 ردیف طولی قرار دارند . پولکهای سطح شکمی صاف و گرد و پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف می باشند .

 

خانواده کروتالیده (افعیهای حفره دار) FAMILY CROTALIDAE

 

خانواده کروتالیده شباهت زیادی به خانواده ویپریده دارد و عده ای از مولفین آن را زیر خانواده ویپریده می دانند ولی اختلاف عمده آنها بشرح زیر است :‌
(1)وجود حفره یا پیت بین چشم و بینی (2) وجود شکاف یا بریدگی عمیق در سطح فوقانی قدامی لبه استخوان ماکزیلر (3) ساختار ناحیه دم در بعضی گونه‌ها انتهای آن به صورتی پیشرفت نموده که با حرکتش صدای مخصوص شنیده می شود (مار زنگی).

 

جنس اکیسترودن Genus Agkistrodon

 

مشخصات : دارای حفره عمیق یا پیت بین چشم و بینی است . در دو طرف سر و در ناحیه گیجگاهی دو غده سمی بزرگ قرار دارد . مردمک چشم به شکل بیضی عمودی است . نیش دندانهای بزرگ خمیده لوله ای شکل در فک بالایی قرار دارد و با یک ردیف نیش دندان کوچک جانشین همراه است . دندان‌های ساده فک بالایی بین 10 تا 20 عدد است . پولک عقب چشمی به پولک پیشانی متصل یا به نزدیکی آن می رسد . پوزه باریک و سطح فوقانی سر پهن است . سوراخ بینی در میان دو پولک قرار می گیرد . دارای دو پولک جلو چشمی است و پولک عقب چشمی و زیر چشمی آن از دو ،‌سه ،‌چهار و یا پنج پولک ترکیب می شود . دارای یک عدد پولک گونه ای که در بعضی گونه‌ها فاقد آنست . معمولاً لب بالایی 7 یا 8 پولک و لب پائینی 9،‌10 یا 11 پولک دارد . سه ردیف پولک گیجگاهی به لب بالایی متصل می شود ،‌ پولکهای گیجگاهی فوقانی همانند پولکهای سطح پشتی است . پولکهای چین یک جفت می باشد . پولکهای سطح شکمی بین 127 تا 178 عدد و سطح زیرین دم (در این منطقه از جهان) 31 تا 47 عدد و در دو ردیف قرار دارند . پولک مخرجی منفرد است . پولکهای سطح پشتی کم و بیش تیغه دار و در قسمت پائینی سطح جانبی ممکن است فاقد تیغه باشند . پولکهای سطح پشتی 19 تا 27 عدد و در بیشتر گونه‌ها 21 تا 23 عدد می باشد . حداکثر طول را 189 سانتیمتر گزارش کرده اند اما در ایران طول به 67 سانتیمتر می رسد . سطح پشتی دارای خالهای عرضی تیره یا نیم دایره ای یا دایره ای شکل است . تعداد خالها بین 10 تا 50 عدد متفاوت است . نقش و نگار سطح شکمی خیلی متغیر و گاهی همراه با خالهای بزرگ یا کوچک یا خطوط مختلف است .