خانواده تیفلوپیده Family Typhlopidae
مارهای این خانواده عموماً کوچک و کرمی شکل هستند . بدنشان از پولکهای نسبتاً گرد و صاف پوشیده است . ناحیه دم کوتاه ، هم عرض سر و منتهی به یک زائده شاخی است . پولکهای سطح شکمی کوچک و شکل آنها با پولکهای ناحیه پشتی تفاوت چندانی ندارد . پولکهای دور بدن بیش از 14 عدد چشم کوچک و در زیر پولک شفاف قرار دارد . دارای یک پولک جلو پیشانی و یک یا دو پولک بینی نسبتاً وسیع در ناحیه سر و فک پائینی دهانشان فاقد دندان است . در دو طرف مخرج خارک یا زائده شاخی دیده می شود . بدن این مارها در یک گونه ایرانی به نام تیفلوپس ورمیکولاریس به رنگ قهوه ای یکنواخت و فاقد خطوط و نقوش است.
جنس تیفلوپس Genus Typhlops
مشخصات : ناحیه سر و گردن نامشخص است . پولکهای رسترال ،بینی ، چشمی و جلو چشمی بزرگ هستند . پولک بینی کم و بیش به قسمت قدامی پائینی و قسمت خلفی و بالایی تقسیم شده است . شکاف پولک بینی در جهت سوراخ بینی امتداد دارد . شکاف پائینی پولک همیشه وجود دارد ولی شکاف پائینی پولک بینی ممکن است باشد یا نباشد . لب پائینی دارای چهار پولک است . دهان کوچک و در قسمت تحتانی ناحیه سر قرار دارد . فاقد پولکهای وسیع سطح شکمی و کیسه مخرجی است .
خانواده لیپتوتیفلوپیده FAMILY LEPTOTYPHLOPIDAE
مارهای این خانواده عموماً کوچک و کرمی شکل هستند . قطر بدن تقریباً به یک اندازه و از پولکهای حلقوی یکنواخت پوشیده می باشد . چشم کوچک و در زیر پولک قرار دارد . گونه‌هایی ایرانی از نظر ظاهری با تیفلوپس که پولک بینی و چشمی آن به لب بالایی متصل است قابل تفکیک می باشند . در این خانواده پولک جلو مخرجی بزرگ است و دور بدن دارای 14 پولک است . فک پائینی دارای دندان و فک بالایی فاقد دندان می باشد . در دو طرف مخرج خارک یا زائده شاخی دیده می شود . بدن مارها در گونه‌های ایرانی در قسمت قدامی بدن رنگ پریده و بقیه بدن به رنگ خاکستری روشن و یکنواخت و فاقد خطوط و نقوش است .
جنس لیپتوتیفلوپس Genus Leptotyphlops
مشخصات : پولکهای رسترال ،بینی و چشمی بزرگ هستند . پولک پیشانی کوچک و همانند پولکهای سطح پشتی است . پولک بینی تقسیم شده یا نیمه تقسیم شده می باشد و از سطح بالایی سر در دو طرف پولک رسترال تا لب پائینی امتداد دارد . پولک چشمی به دهان متصل است .
خانواده بوئیده (بوآ) FAMILY BOIDAE
بزرگترین مارهای دنیا (آناکندا یا بوآ) جزء این خانواده است . بدن این مارها از پولکهای پهن طولی و مورب پوشیده می باشد . در اطراف پولک مخرجی آثاری از اندام خلفی یا زائده شاخی مشاهده می شود که در جنس نرها بهتر مشخص می باشد . مردمک چشم عمودی و فک بالایی و پائینی دارای دندان است . مارهای این خانواده معمولاً دارای دو ریه می باشند . در این خانواده 20 تا 33 جنس و بیش از 60 گونه در سطح جهانی وجود دارد . در ایران از این خانواده تنها یک جنس که شامل 8 گونه است شناسایی شده است .
جنس اریکس Genus Eryx
مشخصات : دندانهای قسمت قدامی فک بالایی و پائینی این مارها بلندتر از دندانهای قسمت خلفی است . گردن کم و بیش نامشخص و ناحیه سر از پولکهای کوچک پوشیده شده است . دارای پولک رسترال بزرگ ، چشم کوچک یا خیلی کوچک که مردمک آن عمودی است . دم کوتاه و پولکهای سطح زیرین آن غالباً در یک ردیف قرار دارند . پولکهای سطح پشتی صاف یا تیغه دار و طول مار معمولاً کمتر از یک متر است . تخم این مارها حاوی نوزاد کوچکی است . آثاری از استخوان لگن و دست و پا در این مارها وجود دارد که به صورت خارک یا زائده شاخی در دو طرف مخرج پنهان می باشد . به این مارها به علت داشتن چشم کوچک کور مار و به سبب کلفتی و کوتاهی دم که گاهی با ناحیه سر مشتبه می شود مار دو سر نیز می گویند . البته مار دو سر حقیقی را که موجودی غیر طبیعی است نباید با این نوع مار اشتباه کرد .
خانواده کلوبریده FAMILY COLUBRIDAE
بزرگترین و متنوع‌ترین خانواده مارها می باشد . اندازه آنها بسیار متفاوت است . جنس نر و ماده آنها غالباً هم شکل است ولی دم ماده‌ها بلندتر است که به تدریج باریک می شود . پولکها در سطح فوقانی سر وسیع و قرینه می باشند . پولکهای سطح پشتی بدن صاف یا تیغه دار هستند . معمولاً چشمها بزرگ و مردمکشان گرد یا عمودی است . استخوان فک بالایی بطور افقی قرار گرفته و ثابت است . این خانواده شامل دو گروه متفاوت است .
الف – مارهای غیر سمی Agiypha دارای دندانهای ساده و فاقد نیش دندان Fang هستند (شکل 8 و 13) .
ب – مارهای نیمه سمی Opisthoglipha دارای دندانهای خلفی شیار دار یا نیش دندان می باشند که در قسمت عقب و در فک بالا قرار دارند .
جنس کلوبر Genus Coluber
مشخصات : سطح فوقانی سر از پولکهای بزرگ و قرینه پوشیده می باشد . مردمک چشم گرد یا مدور است . پولکهای سطح پشتی صاف و دارای حفره یا اپیکال پیت است . گاهی در قسمت خلفی بدن پولکهای سطح پشتی کمی تیغه دار می باشد . پولکهای سطح شکمی تمام پهنای بدن مار را در بر می گیرد و تعداد آن بین 150 تا 250 عدد می باشد .
ناحیه دم بلند و استوانه ای شکل است . پولکهای سطح زیرین دم منقسم می باشد . فک بالایی این مارها بین 12 تا 18 عدد دندان دارد . این جنس از مارها با داشتن 25 گونه متفاوت انتشار وسیعی در سطح جهانی دارد و در ایران ده گونه آن شناسایی شده است .
جنس کرونلا Genus Coronella
مشخصات : ناحیه سر کم و بیش پهن و گردن مار کمی مشخص و متمایز است . مردمک چشم گرد و کوچکهای سطح پشتی صاف می باشد . کوچکهای سطح زیرین دم در دو ردیف قرار دارند . اندازه دندانهای فک بالایی به سمت عقب دهان بتدریج بزرگتر می شوند . دو دندان آخر فک بالایی در ردیف سایر دندان‌ها قرار دارد لذا فضای خالی دندانی وجود ندارد . طول استخوان گیجگاهی فوقانی کمتر از نصف طول جمجمه می باشد و انتهای خلفی آن باعث برآمدگی در قسمت خلفی محفظه مغز نمی شود .
جنس ارنیس Genus Erenis
مشخصات : سر کوچک و سطح بالایی پوزه تقریبا گرد است . سوراخ بینی در پولک غیر منقسم یا نیمه منقسم شده قرار دارد . مردمک چشم گرد و دارای یک عدد پولک جلو چشمی است . در اغلب گونه‌ها یک عدد پولک گونه ای مشاهده می شود . پولک گیجگاهی قدامی یک عدد است . هر دو پولک چین خلفی خیلی کوتاهتر از دو پولک چین قدامی می باشند . پولکهای سطح پشتی صاف و 15 یا 17 عدد است . پولکهای سطح شکمی گرد و پولکهای سطح زیرین دم منقسم می باشند .
فک بالایی دارای 10 تا 22 دندان است که 3 یا 4 عدد قدامی آن کوچکتر و سایر دندان‌ها تقریبا هم اندازه هستند .
جنس لیکودن Genus Lycodon
مشخصات : سه تا شش دندان قدامی فک بالایی در جهت عقب دهان به طولشان افزوده می شود . بعد از یک فاصله یا فضای خالی تعداد 7 تا 15 دندان به سمت عقب دهان افزایش طول دارند . دندان قدامی فک پائین از سایر دندان‌ها بلند تر است . گردن نامشخص یا ناحیه سر کمی از گردن متمایز می باشد . چشم کوچک و مردمک آن عمودی است . سوراخ بینی نسبتاً وسیع و بدن کم و بیش کشیده و استوانه ای شکل است . پولکهای سطح پشتی صاف یا تیغه دار و در سطح جانبی برجستگی دارد .. اندازه دم متوسط و پولکهای سطح زیرین آن منفرد یا منقسم است .
جنس لیتورنکوس Genus Lytorhynchus
مشخصات : سطح فوقانی سر از پولکهای بزرگ و قرینه پوشیده می باشد . پوزه پهن و برجسته است . سوراخ بینی دو پولک بزرگ و به طور مورب قرار دارد مردمک چشم عمودی است ، پولکهای سطح پشتی صاف یا کمی تیغه دار و فاقد حفره‌های پولکی (اپیکال پیت) و در قسمت میانی بدن پولکهای سطح پشتی به تعداد 19، 17 و یا 15 عدد به طور طولی قرار دارند . پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف قرار می گیرند . فک بالایی این مارها بین 6 تا 9 دندان دارد و دندانهای خلفی آن بلندتر از دندانهای قدامی است . دو دندان آخری با سایر دندانهای قدامی فاصله دارد و فاقد شیار می باشد . فک پائینی بین 3 تا 5 دندان دارد . بدن کشیده و استوانه ای شکل با دمی نسبتاً کوتاه است .
جنس ناتریکس (مار آبی) Genus Natrix
مشخصات : ناحیه سر پهن از گردن متمایز است . سطح فوقانی سر از پولکهای بزرگ و قرینه پوشیده می باشد . دارای بدنی کشیده و استوانه ای شکل است . سوراخ بینی در پولک بینی تقسیم شده ای قرار دارد . دارای پولک گونه ای است . پولکهای ناحیه سر بزرگ و منظم می باشد . مردمک چشم گرد است . پولکهای سطح پشتی به طور مشخص تیغه دار و دارای حفره‌های پولکی است (اپیکال پیت) . پولکهای سطح شکمی پهن و گرد است ، پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف قرار دارند . پولک مخرجی منفرد یا منقسم می باشد .
جنس اولیگودن Genus Oligodon
مشخصات : سر کوتاه و کمی از ناحیه گردن متمایز . پولکرسترال کاملا به سمت سطح فوقانی پوزه خمیده می باشد . مردمک چشم گرد و پولک پیشانی خیلی پهن است . 6 تا 16 دندان در فک بالایی و 5 تا 20 دندان در فک پائینی وجود دارد . پولکهای سطح پشتی صاف و 13 تا 23 عدد است . پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف می باشند .
جنس پسودوسیکلوفیس Genus Pseudocyclophis
مشخصات : همانند جنس ارنیس است ولی پولکهای سطح پشتی 15 عدد و شیار پولک بین بینی برابر یا بزرگتر از شیار پولک جلو پیشانی است . سر کوچک و مردمک چشم رد می باشد . دارای دو پولک بین بینی و پولک بینی منفرد یا تقسیم نشده است . پولک جلو چشمی یک عدد و پولک گیجگاهی قدامی یک عدد است . دو پولک چین خلفی کوتاهتر از دو پولک چین قدامی است . پولکهای سطح شکمی در نرها بیش از 180 عدد و در ماده‌ها بیش از 200 عدد می باشد .
جنس رینکوکالاموس Genus Rhynchocalamus
مشخصات : دندانهای فک بالایی 6 تا 8 عدد و خلفی آن بلندتر و محکم تر و شیار طولی دندان را ندارد . دندانهای قدامی فک پائین بلندتر از خلفی است . سر کوچک و ناحیه گردن نامشخص می باشد . چشم کوچک و مردمک آن گرد است . دارای پولک گونه ای یا فاقد آن است . سوراخ بینی در پولک بینی منفرد (تقسیم نشده ) قرار دارد . طول پولک پیشانی نصف طول پولک آهیانه می باشد . پولکهای سطح پشتی صاف و 15 عدد است . پولک مخرجی و پولکهای سطح زیرین دم منقسم می باشند .
جنس اسپالروزوفیس Genus Spalerosophis
مشخصات : قسمت قدامی سطح فوقانی سر به وسیله 20 تا 25 پولک نامنظم پوشیده می باشد . این پولکها جای پولکهای بین بینی ، جلو پیشانی ، پیشانی ، بالای چشمی و آهیانه را می گیرند . چشمها به وسیله 10 تا 13 پولک متفاوت محصور می شوند و باعث عدم اتصال پولک لب بالا به چشم می شود . پولک رسترال در انتهای پوزه شکل خمیده پیدا می کند . پولک بینی منقسم است . پولک گیجگاهی به تعدادی پولک کوچک تقسیم می شود . لب بالایی دارای 10 تا 17 پولک است . پولکهای سطح پشتی در قسمت میانی بدن 25 تا 45 عدد می باشند . اندازه دندانهای فک بالایی یکسان است .