شهرهای کنونی در گذر زمان فراز و نشیبهای بسیاری را پشت سر گذاشته‌اند, از روستا تا به شهر. رونق تجاری، مسائل نظامی، وضعیت اقلیمی، حمله دشمنان، وقوع بلایای طبیعی و غیره در پیدایش، گسترش یا نابودی شهرها نقش دارند. در این میان کم کم عناصر شهری در کنار هم قرار گرفته و بافت شهرها را تشکیل می‌دهند. استان خراسان جنوبی برخوردار از شهرهایی با سابقه تاریخی و برخوردار از بافتهای سنتی قابل توجهی است. آنچه در ذیل می‌آید نگاهی است خوسف و بافت تاریخی آن.
شهر خوسف در 36 کیلومتری غرب بیرجند و در حاشیه کویر قرار گرفته است، این شهر در 38 و 53 طول شرقی و 46 و 32 عرض شمالی و ارتفاع 1290 متر از سطح دریا قرار دارد. خوسف دارای اقلیم مناطق بیابانی با ویژگیهای خاص آن است. از جمله این ویژگی‌ها تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای نسبتا سرد میباشد. حداکثر نزولات آسمانی در سه ماهه اسفند، فروردین و اردیبهشت بوده و کمی نزولات آسمانی باعث شده هیچگونه رودخانه دایمی در اطراف آن جریان نیابد. ریزشهای جوی کم ( 166 م. م) درجه حرارت بالا در فصول گرم، اختلاف درجه حرارت شدید (40 درجه) و طولانی بودن دوران خشکی در بیش از هفت ماه از سال، از ویژگیهای عمده آب و هوای این منطقه است. وزش بادها با توجه به جهت وزش، سرعت و خشک با مرطوب بودن آنها از عواملی است که در اقلیم آب و هوای یک منطقه تاثیر به‌سزایی دارند. خوسف نیز از این مر مستثنا نبوده و در آن چندین نوع باد که دارای ویژگیهای مفاوت می‌باشند، می‌وزد.
در منابع تاریخی از خوسف با این عناوین یاد شده است: جوسف، جسف، خسف، خسب، و خسف؛ خسف به معنای زمین گود و خوسف به معنای پوشیده بودن (خسفه به معنای زمین ریگزار میباشد) که هر دو معنا برای خوسف صادق است.
در کتاب‌های تاریخی متعددی نامی از خوسف (هر چند به صورتهای مختلف) برده شده است که بر اهمیت و اعتبار این شهر در دورانهای مختلف دلالت دارد.
حمدالله مستوفی کسی است که در سال 740 هجری در کتاب نزهه القلوب نام کنونی خوسف را آورده است و درباره‌ی آن چنین می‌گوید: خوسف شهر کوچکی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و دیها را آباز کاریز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعی حاصل آید.
عوامل متعددی در نحوه‌ی شکل گیری و گسترش کالبدی بافتهای تاریخی مؤثر می‌باشند. ساخت کامل و احاطه بر این عوامل در بررسی و تجزیه و تحلیل عملکرد بافت تاثیر زیادی دارد. عواملی مانند میزان خشکی یا رطوبت هوا، درجه حرارت، میزان و نوع بارشهای جوی، نوع، جهت و سرعت ورزش بادها.
عوامل اجتماعی از قبیل مذهب، اعتقادات، آداب و رسو ش میزان درآمد، نوع طبقات اجتماعی در این مورد تاثیرگذارند.
بافت قدیمی خوسف نیز که در طول حیات چندساله خود، فراز و نشیبهای زیادی را طی کرده است، از این امر مستثنا نبوده و در جریان شکل گیری و رشد خود بسیاراز این عوامل متاثر شده است.
بافت قدیمی خوسف با مساحتی در حدود 120 هکتار، تعداد زیادی بناهای باارزش تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده است. مسجدها، آب انبارها، مدرسه، قلعه و… ازجمله این بناهای باارزش می‌باشند.
هرچند که در گذر زمان آسیبهای جدی به ساختار بافت بر اثر احداث ساختمانها و خیابانهای جدید وارد آمده است، اما هنوز قسمتهای عمده بافت خوسف اصالت و هویت تاریخی خود را حفظ کرده است.
آنچه در بررسی نخستین بافت قدیم خوسف جلب توجه می‌کند، نحوه‌ی شکل گیری و توسعه بافت و عوامل مؤثر در این امر میباشد، به جرات می‌توان گفت: نخستین و مهمترین عامل در شکل‌دهی و جهت بخشی به بافت خوسف، نحوه‌ی دسترسی ساکنان به آب میباشد.
قنات خوسف که به آب میان ده مشهور است، از سمت شرق خوسف که وارد بافت می‌شده در مسیر خود علاوه بر آنکه آب تعداد زیادی حوض انبار را تامین می‌کرده، از داخل بسیاری از خانه‌ها نیز می‌گذشته است. قابل توجه است که در بعضی از نقاط شعباتی از قنات جدا شده و در دو جهت شمال و جنوب به اب انبارهایی که در خارج از مسیر اصلی قنات قرار داشته‌اند رسیده و آنها را نیز پر آب می‌کرده است.
مهمترین آسیب جدی که به بافت خوسف وارد آمده، احداث خیابان شهید مطهری در جهت شرقی – غربی خوسف میباشد که بافت خوسف را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. در جریان احداث این خیابان، بازار قدیم خوسف به طول کاملا از میان رفته و اثری از آن بر جای نمانده است. در ضمن به تعدادی از سایر بناهای با ارزش نیز خسارت جدی وارد آمده است.
بافت خوسف از شمال به مزارع کشاورزی و رودخانه شاهرود و از غرب و جنوب به شوره‌زار گراب و از سمت شرق به بافت جدید محدود می‌شود .
خوسف از شمال به فردوس ، از شرق به بخش مرکزی بیرجند ، از جنوب به نهبندان و از غرب به شهرستان طبس محدود می‌شود . این شهر دارای طول و جغرافیایی 47ـ32 و ارتفاع 1300 متر از سطح دریا میباشد . پیشینه تاریخی خوسف به دوران قبل از اسلام می‌رسد ، به خاطر موقعیت خاص طبیعی از قدیمیترین زمان به عنوان هسته‌ای از تجمع انسانی در کویر خراسان بوده است به وجود نگاشته‌های باستانی برجای مانده در کال جنگال واقع در دامنه کوههای دلیل بر قدمت این منطقه است . از نظر تاریخی خوسف یکی از کهن ترین و قدیمیترین شهرهای جنوب خراسان محسوب می‌شود که در منابع تاریخی از آن با نامهای خسف ، خسب و خوسف یاد شده است در کتاب نزهه القلوب حمدا … مستوفی در خوسف به عنوان معظمات بلاد قهستان درردیف تون( فردوس ) قائن و جنابذ ( گناباد ) یاد شده است وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند از ویژگیهای شاخص این شهر محسوب می‌شود این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم ، از زمین لرزه در امان مانده یکی از سالمترین بافتهای تاریخی به شمار می‌رود. هنرها‌ی سنتی خوسف عبارتند از : پارچه بافی (تون بافی ) سفالگری
سنگ نگارهای کال جنگال
مجموعه نگارها در طول دوره‌ای به همین نام در رشته کوه باقران پراکنده اند این نگارها شامل تصاویر و کتیبه‌های مربوط به دوره اشکانی می‌شوند.تصویر اول شامل تصویر نبرد یک مرد پارتی با یک شیر است که کمی کوچکتر از اندازه طبیعی ترسیم شده است در بالای این تصویر کتیبه‌ای پهلوی در دو سطر دیده می‌شود تصویر دوم تصویر سر یک مرد پارتی به حالت نیمرخ است در زیر این تصویر نیز کتیبه‌ای در یک سطر نگاشته شده است مهمترین بخش کتیبه‌ها شامل هفت سطر کتیبه پهلوی است که بر روی دو تخته سنگ که در کنار هم قرار دارند نگاشته شده است
مسجد جامع خوسف
این مسجد دارای سردر ورودی بلند با طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی ، صحن ،شبستان زمستانی به نامهای ملا علی اکبر و حاج عبد الخالق ، یک شبستان تابستانی و شبستانهای محتابی و خلیلان است . ورودی بنا و شبستانهای محتابی و خلیلان در دوره های معاصر بازسازی شده‌اند . در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا و آثاری مربوط به دو دوره مختلف برخورد گردیداین بنا مربوط به قرون اولیه اسلامی ( قرن 2 و 3 هـ.ق) مسجد روستای گل این بنا در روستای گل واقع در 30 کیلومتری جنوب شرق خوسف ، قرار گرفته است بنا شامل سردر ورودی دهلیز شبستان ستون دار ، صحن ، پایاب و دو ایوان می‌باشند . ورودی بنا که از لحاظ معماری تزئینات وابسطه مهمترین و با ارزشترین بخش بنا محسوب می شود دارای تزئینات انبوه گچ بری و با طرحهای اسلیمی و رسمی بندی میباشد . شبستان بنا دارای چهار ستون چهارضلعی به قطر حدود13 متر و نه گنبد میباشد در دو طرف جنوب غرب و شمال شرق صحن دو ایوان قرار دارد که دارای قوس کلیل میباشد . این بنا برخوردار از کتیبه‌ای سنگی میباشد که تاریخ 1191 هـ.ق را نشان می‌دهد آرامگاه ابن حسام خوسفی این بنا از نظر معماری دارای پلان چلیپایی شکل و پوشش عرقجین با گنبد گلاه فرنگی میباشد در سه طرف بنا سه طاق نما با قوس جناغی وجود دارد و داخل طاق نماها پنجرههای مشبک آجری جریان هوا را به داخل مقبره امکان پذیر می‌سازد از تزئینات این بنا تزئینات رسمی بندی در گوشه‌ها ، کتیبه موجود دور تا دور پایه پوشش گنبدی ، طرحهای چلیپایی پنجرههای مشبک است، ورودی به داخل مقبره از سمت جنوب آن می باشد . زمان احداث بنا دوره صفویه است که در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شده است
خانه علوی
از ویژگیهای معماری این بنا می توان به سردر ورودی ، هشتی ، دهلیز ، حیاط ، ایوان ، شاه نشین ، مطبخ ، سه دری اشاره نمود . راهروها و دالانهای ارتباطی موجود به منظور ارتباط اوضاع اقتصادی اجتماعی و جغرافیایی منطقه با شرایط مذکور تعبیه شده است . از جمله تزئینات این بنا می‌توان به رسمی بندیهای ورودی و هشتی تزئینات ایوان تزئینات اطاق شاه نشین اشاره نمود که نشان دهنده ذوق و سلیقه معماری بنا است تاریخ ساخت این بنا به دوره صفویه برمیگردد .
خانه تاجور
این بنا متعلق به دوره قاجاریه میباشد و ویژگیهای آن دو ورودی است . یکی از ورودیها دارای تزئینات آجرکاری دوره پهلوی و دیگری از تزئینات رسمی بندی بوده و از لحاظ معماری اصیل‌تر میباشد تزئینات بنا شامل رسمی بندیهای ورودی ، آجرکاریهای کاربندیهای ایوان و پنجره های مشبک میباشد .
خانه خلیلی ( روستای نوغاب)
این بنا تاریخ در روستای نوغاب در پنجاه کیلومتری غرب خوسف واقع شده است از ویژگیهای این بنا سردر ورودی با طاق جناقی از تزئینات ظریف رسمی بندی در سقف، هشتی ، ایوانها ، اطاقهای تابستانی و زمستانی مطبخ و انباری می باشد .
. این بنا که کاملاً منطبق با شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه ساخته شده ، ازبناهای اواخر قاجار و اوایل پهلوی به شمار می‌رود
خانه مالکی (خوسف)
تاریخ بنا 1250 تا 1260 هـ.ق میباشد این بنا در بافت قدیم خوسف واقع شده است از عناصر معماری این بنا می‌توان به دهلیز حیاط ایوان شاه‌نشین ، و اتاقهای متعدد دور تا دور حیاط اشاره نمود . مهمترین تزئینات اسلیمی و گل و گیاه بر تویزه ها و پوشش شاه‌نشین میباشد . این بنا به شماره3443 در فهرست آثار ملی کشور جای گرفت . قلعه (خوسف) پلان این بنا چهارضلعی بوده و چهار برج در چهارگوشه آن ایجاد گردیده است . درب اصلی ورودی در ضلع غربی قرار داشته و برخوردار از فضاهای داخلی متنوع بوده است که اکنون آثار آن به دلیل حوادث طبیعی و انسانی از بین رفته است . این بنا در زمان فرمانداری کاظم خان همزمان با حکومت نادر شاه پایه گذاری شده و در دوره بعدی گسترش یافته است .
بافت تاریخی روستای خور
بافت تاریخی روستای خور از شرایط متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود میباشد خانه‌های گلی ، پوشش گنبدی ، حیاط مرکزی ، اتاقهای دورتا دور حیاط ، هشتی ها ،هلیزها ،دیوارهای قطور حوض باغچه وسط حیاط،بصورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگیهای معماری خانه‌های روستای خور میباشد . که مطابق با اقلیم منطقه به وجود آمده است در بافت خور بناهای همچون قلعه ، آب انبار ، مسجد ،حسینیه ،حمام و خانه های قدیمی وجود دارد که اکثراٌ متعلق به دوره صفویه است .
بافت تاریخی شهر خوسف
بافت تاریخی شهر خوسف با سابقه‌ای درازی یک قرن و از مهمترین بافتهای تاریخی استان خراسان به شمار می رود که دهها اثر تاریخی ملی را در خود جای داده است هماهنگی و انطباق با شرایط اقلیمی اجتماعی ، اقتصادی، و اعتقادی از ویژگیهای آن میباشد این بافت برخوردار از بناهای همچون قلعه مسجد حسینه ، آب انبار ، ساباط و دهها خانه تاریخی میباشد که هر یک در نوع خود بی نظیر می‌باشند .
مدرسه ابن حسام
این بنا از عناصر معماری ایران از قبیل سردر ورودی ، دالان حیاط و اتاقها … حیاط تشکیل شده است ورودی بنا با طاق کلیل میباشد . نمای حاشیه خیابان مدرسه قاب بندی آجری و قابهای آجری اطراف پنجره ها میباشد نمای داخل حیاط نیز دارای قابهای آجری تاریخ ساخت این بنا بر اساس لوح موجود در سردر بنا 1260 هـ.ق است . این بنا به دستور ملا علی اکبر خوسفی و با هزینه فردی به نام آقا محمد خان بنا شده است . این بنا در دوران پهلوی دچار تغییراتی شده است .
بافت تاریخی روستای ماژان
بافت تاریخی روستای ماژان یکی از بافتهای بسیار مهم شهر خوسف به شمار می‌رود که تا کنون توانسته است از صدمات ناشی از حوادث طبیعی و عوامل انسانی بدور بماند حفظ ارزشهای معماری با استفاده از مصالح بومی و اهمیت آن افزوده است . بافت تاریخی روستای ماژان به دلیل همگونی با طبیعت و آب و هوای منطقه سالیان زیادی پا برجا مانده و هم اکنون نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌نماید .
نظرات بسته شده است.