دشت بیابان

بیابان  ، دشت و بخشی در شهرستان میناب در استان هرمزگان . دشت ساحلی بیابان ، تقریباً به طول 140 کیلومتر از دهانه رود میناب تا دماغه رأس الکوه در پنجاه کیلومتری مغرب دماغه جاسک * به سمت جنوب گسترده است . عرض این دشت از شانزده تا 24 کیلومتر متغیر است . رشته کوه بَشاگرد (میانگین ارتفاع : 400 ، 1 متر) در آن امتداد دارد. کوه بیابان با ارتفاع حدود 180 ، 1 متر در قسمت جنوبی از مهمترین ارتفاعاتی است که مرز شرقی آن را تشکیل می دهد. بین کوه بیابان و دریا، رشته کوههای کم ارتفاع دیگری نیز وجود دارد. این کوهها عمدتاً از ماسه سنگ تشکیل شده و بر اثر فرسایش شدید به اشکال گوناگون درآمده است . هنگامی که لوریمر آنجا را دیده از آنها به عنوان قلعه و انبار غله استفاده می شده است (ج 2، قسمت اوّل ، ص 300). آبادی کوهْمبارک در رأس دماغه ، از فاصله بسیار دور دیده می شود. در این منطقه رودهای گَز، هِوای ، کَرای ، بِریز و زَنْگَلی جریان دارد که در روزهایی از فصل زمستان عبور از آنها ممکن نیست . این رودها دشت را به چند منطقه متمایز تقسیم کرده است . قسمت اعظم ساحل ، شنی و کم ارتفاع است . ماندابهایی با درختان کَرنا در شمال آن یافت می شود. ریگهای روانِ (بلوچی : «مین ») این بخش خطرناک است و عمدتاً در ساحل ، میان کرانه مرطوب و محکم و زمینهای نرم و خشک قرار دارد. زمینهای دور از دریا سخت ، و در قسمتهایی رُسی است که پس از باران عبور از آنجا غیرممکن است ، در برخی قسمتها نیز شنی است . پوشش گیاهی آن بیشتر خارشتر و درخت گز، و آب آن غالباً شور است ( رجوع کنید به لوریمر، ج 2، قسمت اوّل ، ص 300ـ301).

در اواخر دوره صفوی ، دهستان بیابان و جاسک را جاسکِ بیابان / جاشک بپایان می نامیدند (رُهربُرن ، ص 14). سیریک تنها لنگرگاه مهم بیابان ، به فاصله کمی از دریا در کنار نهری واقع است . بیشتر آبادیهای آن دور از دریاست . در گذشته ، این ناحیه زیرنظر میرهای جاسک بود که عنوان کلانتری را از حاکم بندرعباس دریافت می کردند. گرانت ، که در 1224/1809 در سفر از جنوب به شمال از بیابان گذشت ، درباره آن مطالبی نوشته است . گابریل نیز که در 1312 ش /1933 از سیریک دیدار کرد، درباره آن نوشته است که آن ناحیه دارای وسیعترین نخلستانها، ولی روبه کاهش و زوال ، است (ص 191).

به گفته لوریمر، اهالی بیابان بلوچ و اغلب از قبایل رئیس و هوت ، و سنی بوده اند که تا اندک زمانی پیش از آن ، تماس چندانی با حکومت مرکزی ایران نداشته اند، و فرهنگ و اقتصاد آنجا به فرهنگ و اقتصاد دشت ساحلی مکران در مشرق آن بسیار شبیه بوده است (ج 2، قسمت اوّل ، ص 301). فرآورده عمده آنجا خرما بوده ، ولی به طور پراکنده ، گندم ، جو، ارزن و ذرت نیز به صورت دیم کاشته می شده است . مصالح عمده بناهای آنجا از درخت نخل بوده است . بیشتر خانواده ها چند رأس گاو، گوسفند یا بز داشتند، با قایقهای کوچکی در آبهای میان بیابان و جزایر نزدیک بندرعباس رفت وآمد می کردند و بعضاً به تجارت و ماهیگیری می پرداختند. اهالی عموماً فقیر بوده اند. لوریمر فهرست نام 48 آبادی را با هشتهزار سکنه و سیصد شتر و پانصد الاغ ذکر کرده است (ج 2، قسمت اوّل ، ص 301، 303ـ311). جهانبانی (ص 19) جمعیت آنجا را هزارخانوار به رهبری میربرکت خان جاسکی دانسته است ؛ ولی تاریخ این برآورد معلوم نیست . آخرین برآورد، پیش از سرشماری دهساله ، مربوط به رزم آراست (ج 8، ص 254) که در 1332 ش ، دهستان سیریک را با 85 روستا و جمعیتی حدود پانزده هزارتن ذکر کرده است .

بخش بیابان ، یکی از بخشهای سه گانه شهرستان میناب (تقریباً منطبق بر دشت بیابان ) است که در مشرق استان هرمزگان ، کنار قسمت شرقی تنگه هرمز واقع است . از شمال به بخش مرکزی (در شهرستان میناب )، از مشرق به بخش سندرک (در شهرستان میناب ) و بشاگرد * (در شهرستان جاسک )، از جنوب به بخش مرکزی (در شهرستان جاسک ) و از مغرب به دریای عمان محدود است . مشتمل بر سه دهستانِ بِمانی (به مرکزیت کوهِسْتَک )، بیابان (به مرکزیت گونمردی ) وسیریک (به مرکزیت سیریک ) و 96 آبادی است . جمعیت آن طبق سرشماری 1375 ش ، حدود 100 ، 30 تن است که بیشتر در دهستان سیریک به سر می برند. حدود نیمی از آبادیهای بخش در دشت قرار دارد، به طوری که 42 آبادی از 94 آبادیِ آن جلگه ای ، و 31 آبادی کوهستانی یا جلگه ای و کوهستانی اند (مرکز آمار ایران ، ص 12). در آذر 1333، این بخش مشتمل بر دهستانهای بیابان شرقی و بیابان غربی تأسیس شد. بیشتر آبادیهای بخش از طریق راه فرعی (خاکی ) با مرکز بخش و شهرهای اطراف ارتباط دارند.

سیریک (مرکز بخش ) تنها شهر و بندر این بخش به شمار می رود که در ساحل دریای عمان قرار دارد. از طریق راه اصلی با میناب (حدود هفتادکیلومتری در شمال ) و جاسک (حدود 150 کیلومتری در جنوب شرق ) مرتبط است .