ذخیره گاه زیست کره ارسباران

نام انگلیسی:  Arasbaran Biosphere reserve     نام فارسی :  ذخیره گاه زیست کره ارسباران

توپوگرافی
ذخیره گاه ارسباران در بالاترین عرض جغرافیایی ایران و در جنوب رود ارس که مرز شمالی ایران را با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان تشکیل می دهد قرار دارد و بخش مهمی از جنگلهای ارسباران است که وسعت این ناحیه رویشی ، حدود 164000 هکتار در سال 1378 بر آورد شده است . (سازمان جنگلها و مراتع کشور )
وجود قله های مرتفع که بیشتر آنها ارتفاعی بیش از 2500 متر دارند با شیب بسیار تند و دره های عمیق ناشی از فعالیتهای آتشفشانی و تکتونیک فعال . قرار داشتن در مسیر حرکت جبهه های آب و هوایی مرطوب مدیترانه ای و سیبری باعث شده تا بارشهای زمستانه به صورت برف در ارتفاعات انباشته شده و در بهار و تابستان، رودخانه های کوچک ولی دائمی را تغذیه نماید که بیشتر آنها در جهت شمال به حرکت در آمده و وارد رود خانه ارس می شوند .
علاوه بر آن تغذیه مناسب دامنه ها باعث پیدایش چشمه های فراوان گشته و محیط جنگلی و حیات وحش متنوع و چشم اندازهای بدیع از جمله ویژگی های طبیعت زیبای این ذخیره گاه می باشد .

آب و هوا و اقلیم
ذخیره گاه ارسباران علاوه بر آن که تحت تاثیر اقلیم مدیترانه ای است درشعاع اثر اقلیم های خزری و قفقازی نیز قرار دارد و به دلیل وجود اختلاف ارتفاع زیاد، از آب و هوا و اقلیم های متنوعی بر خوردار است .
نزذیکترین ایستگاه هوا شناسی به این ذخیره گاه ، ایستگاه کلیبر می باشد که در ارتفاع 1300 متری از سطح دریا قرار دارد . میانگین بارش سالانه در این ایستگاه در یک دوره 20 ساله ،  461 میلیمتر بوده و دارای تغییرات شدید بین سالی می باشد به طوری که سالانه دراین دوره ، از200 تا 686 میلیمتر متغیر بوده است .45 در صد از بارش سالانه در فصل بهار، 23 درصد از آن در پاییز،  22 درصد در زمستان و 10 درصدنیز در تابستان می بارد .

تعداد روزهای مه آلود زیاد بوده و در ارتفاعات ، به دلیل تجمع مه و ابر و سرمای هوا،   شبنم زیادی تولید می شود و حداکثر رطوبت نسبی ماهانه 85 در صد در خرداد ماه است .
میانگین دمای سالانه در نقاط مختلف آن دارای تغییرات شدیدی است به طوری که این تفاوت به 12 درجه سانتیگراد می رسد . در مناطق پایین ذخیره گاه،  میانگین دمای سالانه 17 درجه سانتیگراد و در ارتفاعات ذخیره گاه، 12 درجه سانتیگراد می باشد . میانگین دمادر سردترین ماه سال نیز در مناطق پایین ذخیره گاه، 10 درجه سانتیگراد و در ارتفاعات ذخیره گاه ،  2- درجه سانتیگراد است . این منطقه دارای سرماهای استثنایی بوده که تا 29- درجه سانتیگراد نیز ثبت شده است .
وضعیت اقلیمی در این ذخیره گاه بر اساس روش دومارتن ، نیمه مرطوب معتدل با تابستان های خنک می باشد.

زمین شناسی، ژئو مورفولوژی و خاک
ارسباران با قرار گرفتن در میان سه آتشفشان مهم آرارات ، سهند و سبلان و فعالیتهای مکرر آنها و تکتونیک فعال  به صورت مجموعه ای در هم در آمده که قسمت عمده سنگهای آنرا آهک ها و سنگ های آذرین تشکیل می دهند و توفیت و مارن و شیل و کنگلومرا نیز در آن دیده می شوند .این مجموعه متعلق به دوران سوم بوده و بر اثر حرکات شدید کوهزایی آلپی به وجود آمده است و بازالت و تراکیت در آن فراوان دیده می شود . در کوههای قره داغ ، آهک های متراکم و سخت نیز وجود دارد . خاکهای منطقه غالبا از نوع خاکهای قهوه ای و قهوه ای آهکی می باشد.
وجود قلل مرتفع و صخره ها ، دره های عمیقی را به وجود آورده اند که چشمه سارهای فراوانی در آنها جریان دارند.

منابع آب
بارندگی نسبتا زیاد در این منطقه که بیشتر به صورت برف است و تبخیر کم آن باعث شده تا جویبارهای زیادی از کوهستانهای مرتفع آن سرچشمه گرفته و به داخل ارس وارد شوند . آب این رود ها از کیفیت خوبی بر خوردار بوده و برای شرب انسان و حیات وحش و کشاورزی ، هیچگونه محدودیتی ندارد . بررسی بیشتر آبهای منطقه در قالب طرح مطالعاتی ذخیره گاه در حال انجام می باشد .

وضعیت منطقه
ارسباران از نظر ویژگیهای فلورستیک ، اکولوژیک ،حیات وحش، میراث فرهنگی و زیبایی شناسی دارای مشخصه های ممتازی است و محل انحصاری رویش گونه های نادری از گیاهان در ایران است .
از نظر جغرافیایی گیاهی ارسباران محل بر خورد سه اقلیم مختلف خزری، قفقازی و مدیترانه ای است . طبق مطالعات دکتر اسدی ، تا کنون 781 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است که تعدادی از گونه ها منحصر به ارسباران می باشد .
شکل ظاهری و توزیع پوشش گیاهی ارسباران قانونمندی خاصی دارد ، بدین ترتیب که دامنه های جنوبی اصولا پوشیده از مرتع است و جنگل عمدتا در دامنه های شمالی و بین ارتفاعات 800 متر تا حدود 220 متر مشاهده می شود و مناطقی با ارتفاع بیشتر از 2200 متر و کمتر از 800 متر مرتعی است .

نوع زیستگاه
1. مناطق کوهستانی (شیب های سنگی و صخره ای )
2. دره ها
3. خاکهای ماسه ای
4. مناطق جنگلی و مرتعی

گونه های گیاهی غالب
1. Quercus  macranthera
2. Carpinus orientalis
3. Acer campestre
4. Acer monspessulanum
5. Fraxinus rotundifolia
6. Ulmus glabra
7. Evonymus latifolia
8. Juglans regia
9. Platanus orientalis

گونه های گیاهی و نوع کاربری آنها
1. Dryopteris  filix-mas  دارویی – زینتی
2. Berberis integerrima  تغذیه ای – دارویی
3. Berberis vulgaris تغذیه ای – دارویی
4. Alkanna orientalis زینتی
5. Cerinthe minor زینتی
6. Capparis spinosa دارویی
7. Lonicera bracteolarisدارویی
8. Lonicera iberica دارویی
9. Heliotropium europaeum زینتی  
10. Taxus  baccata دارویی- علوفه ای
11. Cornus mas دارویی – حفاظتی
12. Quercus petraea حفاظتی
13. Geranium pusillum دارویی
14. Avena barbataH علوفه ای (2)
15. Polygonatum  oriental تغذیه انسانی
16. Aleea lineariloba دارویی
17. Fraxinus excelsior حفاظتی
18. Jasminum fruticans حفاظتی – زینتی
19. Orchis mascula دارویی
20. Anthyllis boissieri دارویی
21. Colutea persica دارویی
22. Trifolium ambigum علوفه ای
23. Trifolium aureum علوفه ای
24. Sanicula europaea دارویی
25. Corylus avellana زینتی
26. Ficus carica تغذیه ای
27. Cerasus avium تغذیه ای
28. Cerasus incana تغذیه ای
29. Verbascum gossypinum علوفه ای
30. Aegilops crassa علوفه ای
31. Aegilops ovata علوفه ای
32. Aegilops triuncialis علوفه ای
33. Anthemis triumfettii دارویی – علوفه ای
34. Artemisia austriaca دارویی– علوفه ای
35. Artemisia chamaemelifolia دارویی – علوفه ای
36. Acer campestre صنعتی – زینتی
37. Acer monspessulanum صنعتی – زینتی
38. Rhus coriaria تغذیه ای
39. Periploca graeca دارویی

پستانداران
1. Ursus aretos خرس قهوه ای
2. Canis lupus گرگ
3. Vulpes vulpes روباه معمولی
4. Canis aureus شغال
5. Panthera pardus پلنگ
6. Felis lynx سیاه گوش
7. Felis chaus گربه جنگلی
8. Martes foina سمور سنگی   
9. Sus scrofa گراز
10. Lepus capensis خرگوش
11. Capra aegagrus کل و بز 
12. Hystrix indica تشی
13. Erinaceus europaeas خارپشت اروپایی      
14. Cerrus elaphus مرال(در اسارت)     
15. Ovis orientalis gmelini قوچ و میش ارمنی

ماهیان
1. Acanthalburnus  micrilepis
2. Alburnoides bipunctatusماهی خیاطه
3. Alburnus charusiniماهی مروارید کاروسین
4. Barbus capitoزردک
5. Barbus mursaزردک سفید رود
6. Barbus plebejusزردک
7. Capoeta buhseiسیاه ماهی بوهسه
8. Capoeta capoeta gracilisسیاه ماهی
9. Rutilus rutilus schelkovnikoviکلمه
10. Hypophthalmichys miltrixکپور نقره ای
11. Aspius aspius ماش ماهی
12. Leuciscus cephalusسر مخلوطی سیاه فلس
13. Nemachilus angoraeسگ ماهی جویباری
14. Nemachilus brandtiسگ ماهی جویباری برانت
15. Nemachilus persaسگ ماهی جویباری ایران
16. Siluras glanisاسبله
17. Gambusia affinisگامبوزیا
18. Stizostedion luciopercaسوف

دوزیستان
1. Triturus cristatus kareliniتریتون تاجدار
2. Bufo viridisوزغ سبز
3. Hyla savignyiقورباغه درختی
4. Rana ridibundaقورباغه مردابی

خزندگان
1. Lacerta saxicola
2. Lacerta brandti
3. Eremias strauchiلاسترمای دشتی پشت مشبک
4. Ophisops elegansمارمولک چشم ماری
5. Coluber rhadorhachisمار قیطانی

مهمترین زیستگاهها

اسم علمی گونه مهمترین زیستگاه
Panthera perdus آنزا – ونیق – شاه حیدر – شاه اوتران .
Lynx lynx آنزا – ونیق – شاه اوتران – مکیدی- قارونلر- ناپشته – پیر دره سی ناپشته – هجران دوست
Capreolus capreolus اسکلو – مکیدی – ناپشته – آغویه – خریل
Capre aegagrus آنزا – شاه حیدر – قاقالو – ونیق – دار آغزی – وایقان –  شاه اوتران – نوجه ده شجاعی
Lyrurus molosiewiczi کلن و دغدون
Phasianus colchicus colchicus اطراف رود خانه ارس- آغوید – مکیدی – علی آباد – قلعه جمهور – توپخانه – سایگرم داغی

فهرست گیاهان در معرض تهدید :
1. Endangered       (En )
Taxus baccata L.

2. Vulnerable         (Vu)
Cephalaria  transsylvanica  (L.) schrad.
Cephalaria uralensis (Murr.) schrad
Knutia involucrata Somm. & lev.
Knutia montana (Bieb.) Dc.
Astragalus dianat-nejadii  Ghahremani Nejad
Astragalus woronowii Bornm.
Dorycnium intermedium ledeb.
Astrantia maxima pall.

ناحیه بندی در ذخیره گاه زیستکره ارسباران
اسامی مختلف هسته مرکزی :
1. آنزا
2. دار آغزی
3. مکن
4. شاه حیدر
5. تازه کته
6. ونیق
7. شاه اوتران
8. رودخانه ارس
اسامی مختلف مناطق سپر حفاظتی :
1. تاتار
2. آینالو

شکل فضایی نواحی
1. سطح خشکی هسته مرکزی  4986 هکتار
2. سطح آبی هسته مرکزی  ـــ
3. سطح خشکی سپر حفاظتی 75269 هکتار
4. سطح آبی سپر حفاظتی ـــ
5. سطح منطقه بینابینی 45000 هکتار

آمارهای مربوط به جمعیت و اشتغال و رابطه مردم با ذخیره گاهها:
در محدوده سپر حفاظتی و منطقه بینابینی  ارسباران مجموعا 105 آبادی با مجموع 16500 نفر مستقر هستند . جاده مرزی بین ایران و آذربایجان از شمال ذخیره گاه می گذرد . همچنین یکی از بزرگترین معادن مس ایران در بالا دست این ذخیره گاه در محلی به نام سونگون واقع شده است .
مرکز تحقیقات بوقلمون کشور و ایستگاه تحقیقات جنگل ارسباران در سپر حفاظتی آن قرار دارند .

ارسباران قلمرو زیستی یکی از ایلات کهنسال و اصیل کشور یعنی ایل قره داغ یا ارسباران است که امروزه بخش مهمی از این ایل در 105 آبادی ساکن گردیده اند و تنها حدود 7000 نفر عشایر ییلاقی به ارسباران مراجعه می کنند . توضیح اینکه قشلاق این عشایر سواحل رود خانه ارس در دشت کم ارتفاع مغان و پارس آباد می باشد .
وضعیت بر خورداری 105 آبادی به تفکیک B.Z  و T.Zدر جدول (1) ارائه شـده است .
قوم قره داغ یا ارسباران از نژاد آریایی و ترک زبان هستند و تنها در مقطع معینی از تاریخ منطقه اقلیت ارمنی در ارسباران سکنی گزیده است و سپس کوچ نموده اند ، به طوریکه امروزه نیز آثار مخروبه کلیسا و ابنیه ایشان در منطقه باقی مانده است . دین مردم منطقه مسلمان و شیعه مذهب هستند .

استفاده از منابع توسط افراد محلی
هسته مرکزی : عمدتا دامداری
سپر حفاظتی : عمدتا دامداری، کشاورزی، باغداری، زنبور داری، صنایع دستی                        
منطقه بینابینی : عمدتا دامداری ،کشاورزی، باغداری، زنبور داری، صنایع دستی
اثرات ناسازگار عمده چرای بی رویه دام تبدیل اراضی جنگلی و مرتعی به کشتزار و قطع چوب درختان جنگلی است . همچنین اخیرا با انجام فعالیتهای معدن مس در منطقه سونگون خطرات زیست محیطی ناشی از آلوده شدن آب رودخانه ها به ترکیبات خطر ناک به همراه مس وجود دارد .
فعالیتهای جاده سازی نیز تخریبهایی را در منطقه ارسباران به دنبال داشته است .
فعالیتهای چاره جویانه باید برجلوگیری از تبدیل اراضی جنگلی و مرتعی به کشتزار توسط وضع قوانین و نظارت بر اجرای آن تمرکز یابد.همچنین با تدوین دستور العملهای جاده سازی در مناطق اکولوژی حساس و تامین سوخت و برق به روستاها از میزان خسارت بر محیط کاست .

تجمیع روستاها و کاهش تردد انسان به ویژه در مناطق حساس ذخیره گاه باید در برنامه قرار گیرد .انجام فعالیتهای آموزشی ترویجی جهت شناخت ارزشهای ذخیره گاه بــرای بومیان و نحوه بهره برداری بهینه و پایدار از منابع ذخیره گاه  استفاده از اهرمهای قانونی و نظارتی برای جلوگیری از آلودگیهای شیمیایی ناشی از فعالیت معدن کاری.
بهره مندی بومیان از منابع گیاهی جنگل و مرتع برای تامین علوفه دام، استفاده های دارویی و خوراکی و بهره برداری از چوب درختان جنگلی برای سوخت ،خانه سازی و زغال گیری می باشد .
همچنین از شکار و صید حیات وحش جهت تامین بخشی از نیازهای غذایی خود استفاده می کنند .کشاورزان منطقه نیز با استفاده از منابع آب و خاک موجود نسبت به کشت و زرع اقدام می کنند .
در ارسباران 68آبادی با مجموع جمعیت 10700 نفر درسپر حفاظتی و 37 آبادی با مجموع جمعیت 5800 نفر در منطقه بینابینی زندگی می کنند .

مشارکت بومیان در نحوه بهره برداری از منابع طبیعی در گذشته نسق و عرف رایج و بسیار محکمی داشته و جالب اینکه بسیار منطبق با اصول توسعه پایدار بوده است  به طوریکه نظارت کافی بر نحوه بهره برداری از منابع ذخیره گاه توسط رهبران محلی و مکانیسمهای تعریف شده آنها صورت گرفته است .
متاسفانه با تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی دردهه های گذشته این مشارکت بسیار کمرنگ شد .خوشبختانه اخیرا مشارکت مردم در تصمیم گیریها در الویت سیاسـت دولت قرار گرفته و شوراهای مردمی در سالهای اخیر شکل گرفته اند .این شوراهـا با انتخاب مردم از بین معتمدین محلی مشخص و مسئولیت هدایت بسیاری از امور جوامع محلی را به عهده دارند .
فعلا از105 روستای منطقه در82% شورای روستا تشکیل شده و این شورا ها هر چند فعلا مکانیسم مشخص و تعریف شده ای برای مدیریت منابع ذخیره گاه ندارند  ولی آلترناتیو بسیار مناسبی برای مشارکت رهبران محلی و مردم در مدیریت ذخیره گاه در آینده نزدیک هستند .

وضعیت فعلی مشارکت بومیان در مدیریت ذخیره گاه رضایت بخش نیست ولی به علت شکل گیری گروههای مردمی تصمیم گیر و با جایگاه قانونی تعریف شده امید مـی رود روند مشارکت سیر مثبت به خود بگیرد .

طرح مدیریت
ذخیره گاه زیست کره ارسباران تا کنون فاقد طرح مدیریت بوده است و روند اداره آن بر مبنای تلاش محیط بانان در امر حفاظت فیزیکی بوده است که در این راه 5 منطقه ذخیره گاه معادل 4986 هکتار به عنوان نقاط امن کاملا بکر و دست نخورده باقی ماندند و سایر عرصه ها با درجات مختلفی از تخریب و بهره برداری تحت مراقبت قرار دادند . هر چند به طور پراکنده مطالعات مختلفی در قالب طرحهای پژوهشی ، پایان نامه دانشجویان و … در منطقه انجام شده است ولی طرح مدیریت ذخیره گاه آغاز گردیده است که در ماه اوت 2002 به اتمام خواهد رسید .

در ایران مسئولیت تمامی مناطق حفاظت شده از جمله ذخیره گاههای زیست کره به عهده سازمان حفاظت محیط زیست  (DOE) می باشد که این سازمان مستقیما زیر نظر ریاست جمهوری بوده و در هر استان، اداره کل حفاظت محیط زیست متولی نگهداری مناطق می باشد که این اداره کل با داشتن اداره های متعددی در تمامی شهرستانهای استان به ایفای نقش می پردازد و اداره محیط زیست شهرستانها به عنوان نزدیکترین اداره کننده مناطق با داشتن مراکز محیط بانی در هر یک از مناطق مستقیما در امر حفاظت محیط زیست انجام می گیرد و پس از آن اداره کل محیط زیست هر استان نقش راهبردی مناطق را به عهده دارد .
در ذخیره گاه زیست کره ارسباران نیز سلسله مراتب فوق وجود دارد . این منطقه زیــر نظر اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی قرار داشته و نگهداری از آن توسط محیط بانی هایی که در مراکز محیط بانی و مرکز سر محیط بانی مستقر هســتند انجام می شود و پس از تهیه طرح جامع مدیریت نیز نقش کلیدی حفاظت با این افـراد بوده و پژوهش و نظارت توسط کارشناسان هر رشته انجام خواهد گرفت .