عزم ملی برا حفظ یوزپلنگ

تاریخچه یوز در آسیا:

در اواخر دوره پلیستوسن (حدود 200 هزار سال قبل) تمامی یوزهای قدیم رو به کاشه گذاشته و باقیمانده تکامل یافته آن ها تحت نام Acinonyx Jubatus طبقه بندی گردید.
این گونه تا شرق آسیا، چین و هندوستان گسترده بوده و در آغاز عصر یخبندان از شرق آسیا منقرض گردیده است. باقیمانده آنها در آفریقا، هندوستان و جنوب غرب آسیا گسترش یافتند. جمعیت یوزپلنگ در پهنه کره مسکون از 10000000 قلاده در 44 کشور به 15000 قلاده در 27 کشور کاهش یافته است. به غیر از آفریقا، ایران تنها کشوری است که دارای یک جمعیت کوچک یوزپلنگ است. زمانی جمعیت یوز ایرانی در حدود (200 قلاده) در سال 1970( مطابق با 1349 خورشیدی) تخمین زده اند لیکن درحال حاضر یقیناً این تعداد وجود ندارد. بدیهی است اظهار نظر قطعی راجع به میزان جمعیت قابل اعتماد منوط به استفاده از یک روش سرشماری و انجام عملیات صحرایی است. اگر چه بستر اصلی حیات زیست مندان، زیستگاه است و در بعضی از مواقع به غلط به جمعیت گونه ها توجه می شود، لیکن مدیریت اصولی در مواقع مدیریت اکوسیستم ها است. آن هم مبتنی بر توان اکولوژیکی زیستگاه ها به دلیل حساس بودن موضوع و در حقیقت یک اقدام عاجل در جهت نجات گونه، پروژه ای به نام پروؤه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و زیست بوم‌های آن با همکاری دفتر عمران سازمان ملل متحد و سازمان حفاظت محیط زیست ایران تعریف شد.
این پروژه در حقیقت مطالعاتی اجرایی است و شروع آن از 19 شهریور ماه 1380 و پایان آن شهریور 1384 به مدت چهارسال تدوین گردیده است. اهداف اسلی پروژه به شرح ذیل است:
– تهیه و تدوین یک طرح مدیریت براساس قابلیت های اکولوژیک و نیازهای اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی مرتبط با زیستگاه های یوز
– افزایش آگاهی های عمومی جهت مشارکت در حفاظت از گونه
– آموزش پرسنل سازمان در رابطه با آشنایی با ابزار و تکنیک ها و فنون مدیریت جدید حیات وحش
– تقویت قانون و مقررات شکار و صید از جمله بالا بردن سطح جرائم و برخورد قاطع با متخلفان
– حفظ یکپارچگی زیستگاه های موجود و تلاش در جهت ایجاد امنیت و کاهش تهدیدها و تعارضات با تعیین اولویت
– اجرای طرح های مدیریت نوین در مناطق تحت مدیریت منطبق با اصول تدوینی IUCN
– بسترسازی لازم جهت رویکرد به سهیم نمودن جوامع محلی جهت حفاظت مطلوب تر مبتنی بر زمینه های آگاه سازی و تنویر افکار عمومی
– تلاش در جهت شناخت بیشتر از رفتار گونه و زیستگاه ، توام با تربیت افراد متخصص مجهز به ابزارها و تکنولوژی جدید
به دلیل حساسیت مردم کشور عزیزمان به گونه های شاخص و بارز حیات وحش و اینکه شکار و شکارچی گری یکی از ورزش های سنتی ایران و اجتناب ناپذیر است، عکس العمل طبقات مختلف مردم در این زمینه بطور قابل ملاحظه ای چشمگیر است. به همین لحاظ کیفیت عمکلرد و مدیریت پروژه در زیر ذره بین افراد و نکته بینانی است که می بایست جوابگوی اقدامات خود در مقاطع زمانی مختلف باشند. در این مقاله سعی شده تا ضمن ارائه گزارش پیشرفت کار مردم عزیزمان به خصوص علاقه مندان به عرصه های طبیعی متوجه روند حقیقی اجرای پروؤه باشند واین نوشته بتواند کمک موثری در راستای جلب نقطه نظرات ارشادی مردم و مسوولین باشد.
رده بندی گربه سانان دنیا:
آنچه که با دیدن یک یوز در وهله اول توجه بیننده را جلب می کند ساختار بدنی حیوان برای سریع دویدن است. سر کوک و گرد، دست و پای کشیده و لاغر، سینه فراخ و کمر باریک شبیه سگ تازی، از خصوصیات یک یوز است.
رنگ بدن از زرد کمرنگ تا زرد مایل به قرمز متغیر است. بالای چشم ها و پوزه و تمام قسمت های زیر بدن دارای رنگ زمینه سفید است. تمامی بدن از خال های گرد و سیاه و توپر پوشیده شده است. طرح صورت یوز منحصر به فرد است. خطی سیاهرنگ از گوشه داخلی چشم تا کنار دهان امتداد دارد که معروف به خط اشکی اس. موهای پشت گردن و شانه بلند و شبیه یال است. این یال در توله ها خاکستری و بلندتر به نظر می رسد.
وزن آنبین 40 تا 60 کیلوگرم بیان شده و طول بدن از سر تا دم حدود دو متر است. چشم های یوز بزرگ، با قرنیه ای به رنگ طلایی یا قهوه ای است. برخلاف همه گربه های چنگال های یوز مانند سگ سانان همیشه به حالت باز است ومخفی نمی شود. دم بلند یوز به منظور حفظ تعادل بدن در حین دویدن های سریع است.
حداکثر سرعت برای این حیوان 114 کیلومتر و شتاب آن صفر تا 72 کیلومتر در ساعت در عرض 2 ثانیه است. یوزها سریع ترین دوندگان بین پستانداران جهان محسوب می شوند. از حیواناتی نظیر قوچ و میش، آهو، جبیر و خرگوش تغذیه می کند. در بعضی از مناطق که کل و بزها و قوچ و میش ها دارای زیستگاه مشترک هستند. بعضاً از کل و بز نیز تغذیه می نماید. لیکن آهو و جبیر رجحان غذایی یوز است.
فصل جفت گیری در اواخر زمستان و مدت آبستنی 90 تا 95 روز و تعداد نوزادان بین 3 تا 4 توله گزارش شده است. نوزادان در زمان تول چشمهایشان بسته است و پس از 7 روز باز می شد. وزن نوزادان در زمان تولد 270 گرم است و سن بلوغ آن ها 3 سالگی است. اکثر گربه سانان حیواناتی شب فعال هستند اما یوزها یک استثنا بوده و تنها گربه سان روز فعال (Diurnal) واقعی محسوب می شوند. دارای قلمرو وسیع هستند که تا حدود 500 کیلومتر مربع می رسد.
زیستگاه :
زیستگاه یوز در ایران دشت های باز و تپه همورهی واقع در مناطق استپی و بیابانی است. چنین زیستگاهی به این حیوان اجازه می دهد که به بهترین نحو از قابلیت های فیزیولوژیکی خود همچون سرعت دوندگی زیاد، دید تخصص یافته برای یافتن طعمه ها و دشمنان در زمین های باز، استفاده نماید. سه فاکتور عمده غذا، آب و پناه گاه نیاز زیستی حیوان را تامین می نماید. در حال حاضر از میان زیستگاه های مهم که وجود یوزپلنگ به وسیله دوربین های مخفی به اثبات رسیده و در اولویت قرار دارند عبارتند از پارک ملی توران و پارک ملی کویر استان یزد، زیستگاه های منتخبی است که اهم فعالیت پروژه بر روی زیستگاه های فوق صورت می گرد. تا کنون بالغ بر 6000 قصعه عکس از گونه های مختلف جانوری تهیه شده که نزدیک به 70 قطعه عکس از یوزپلنگ است. علاوه بر زیستگاه های منتخب سایر زیستگاه ها از جمله میاندشت خراسان، سیاه کوه اردکان، کالمند مهریز، بیدوئیه کرمان، کلوت های بافق، بهرام گورفارس و عباس آباد اصفهان را می توان نام برد. ارتقای سطح کیفی این مناطق از جمله اقدامات مهم سازمان محیط زیست در شورای عالی است. در این زیستگاهها علاوه بر یوزپلنگ، سایر حیوانان دیگر مثل گرگ، روباه، کفتار، تشی، آهو، جبیر، قوچ و میش ، کل و بز، گورخر، کاراکال، شاه روباه، گربه دشتی و خرگوش زیست می نماید. مهمترین عامل تخریب زیستگاه ها، چرای بی رویه، جاده کشی، تبدیل مراتع به زیمن های کشاورزی، سگ های گله، شکارچیان غیرمجاز هستند. سازمان، دراین مناطق اقدام به احداث پست و پاسگاه های متعددی نموده که با نیروی انسانی آموزش دیده با تجهیزاتی نظیر خودرو، موتورسیکلت، اسلحه، بی سیم، GPS، قطب نما، دوربین چشمی و تلسکوپ از زیست مندان ارزشمند ایران حفاظت به عمل آورند. پرسنل اجرایی، همه ماهه مشاهدات گونه های جانوری را درفرم های مخصوص گزارش می نمایند. لازم به ذکر است که نیروی انسانی کنترل کننده به هیچ عنوان متناسب با وسعت مناطق نبوده و این کمبود به عنوان بارزترین عامل عدم موفقیت در کیفیت حفاظت، کاملاً مشهود است.
حفاظت و سپاس از همه هم یاران طبیعت:
چرا باید از میان رفتن جانوران، گیاهان یا پرندگان ما را نگران کند؟ برای زیست شناسان و بسیاری از دیگران طرح چنین سوالی کم وبیشت نارواست. هر جانداری دستاور منحصر به فرد و بی جانشین میلیون ها سال تکامل است و لذا این چیزی است که در مطالعه علمی، در زیبایی شناسی و به لحاظ نفس وجود خودش با ارزش است.
دانشمندان معتقدند هر روزه حدود 140 گونه جاندار (گیاهی و جانوری) از لیست زیست مندان کره مسکون حذف می شوند و اینک یوز ایران در آستانه انقراض، دل های بوم شناسان و علاقه مندان خود را نگران ساخته است. سخن از کسانی است که زمین را وطن خویش می دانند و دست لطف به سبزه زارانش می کشاند و با پای ارادت در کوه و دشت و جنگل قدم بر می دارند. آن ها که چشم هایشان برای عطش طبیعت می گرید ودل شان را غم ویرانی طبیعتلبریز کرده است. آنها که چشم بر حقیقت نمی بندند و به نشانه شکرگزاری خالق یکتا کمر همت به حفظ و صیانت از مظاهر جمال الهی بسته اند و در خاک صبر، دان های امید می کارند و به آب گوارای تلاش و دلسوزی سیرابش می کنندو به نور نیایش و دانش بر آن می تابند. موجوداتی که اگر امروز برای نگهداری نها قیام نکنیم فردای جای خالی شان نیشخند همیشه تاریخ بشر خواهد بود. گامهایشان استوار و اندیشه بلندشان همیشه سبز وجاوید باد.
سرشماری طعمه ها و تجهیز و تحلیل داده ها:
اصولی ترین تحلیل ها مبتنی بر گردآوری اطلاعات دقیقی ست که می بایست با صرف وقت زیاد و کارهای صحرایی بدان دست یافت. یکیاز پروتکل های تدوینی ، سرشماری صعمه های یوز در زیستگاه هایمنتخب بود. روش پیشنهادی مشاور فنی عبارتند از ترانسکت خطی، نقطه ای و نصب دوبین های تله ای که برای خوانندگان گرامی به طور اختصاص شرح داده خواهد شد. لازم به توضیح است که مشاوران فنی این پروژه عمدتاً از انجمن حفاظت از حیات وحش دنیا تحت نام اختصاری WCS انتخاب شده اند. در زمینه اجرای طرح سرشماری، آقای تیموتی اوبرایان از سال 80 همکاری خود را شروع کرده و همچنان ادامه دارد.
ترانسکت:
مسیرهایی را بر روی نقشه زیستگاه (عمدتاً زیستگاه های منتخب) با توجه به وسعت، پیش بینی نموده که اغلب دشتی و تپه ماهوری است. این روش برای تخمین جمعیت آهو و جبیر مورد استفاده بود. به دلیل بعد مسافت، پیشنهاد مشاور بر این بود تا مسرها با موتور سیکلت پیموده شود و مشاهدات، شامل گونه و جنس بالغ و نابالغ یادداشت گردد. در پنج منطقه، این روش با موتورسیکلت انجام شد و در نایبندان مسیرها به طور آزمایشی به ویله شتر پیموده شد. که نسبت به سایر مناطق از مشاهدات بیشتر و دقت عمل بالاتری برخوردرا بود چرا که ضمن حفظ آرامش و آشنا بودن شتر با سایر زیست مندان موجب می شد تا از فرار و ترس حیوانات کاسته شود. این اطلاعات که طی دو مرحله انجام شد به مشاور ارائه گردید تا جمع بندی و تجزیه و تحلیل شود.
روش نقطه ای:
تعدادی از پرسنل گارد در ساعات اولیه روز در نقاطی که قبلاً با GPS بر روی نقشه نشان داده شده بود مستقر و به مدت حداقل 4 تا 6 ساعت در همان جا توقف نموده و بدون حرکت، مشاهدات خود را یادداشت می نمدند. این مشاهدات شامل کل و بز و قوچ و میش بود سن وجنس آنان نیز درج و مشاهده کننده می بایست بدون دوربنی و با چشم غیرمسلح باشد. اطلاعات جمع آوری شده پنج زیستگاه با تکرار در اختیار مشاور قرار داده شد تا تجزیه و تحلیل نماید.
نصب دوربین های تله ای Camera Trap:
این دوربین ها که بخشی از آن هدیه WCS و تعدادی نیز خریدرای شده، در برگیرنده یک دوربین عکاسی معمولی با محفظه ای شامل سنسور است. سنسورها به اشیای متحرکی که از جلو عدسی حرکت می کند ونیز به حرارت، حساس بوده و همین حساسیت باعث گرفتن عکس می گردد. به ترتیب در زیستگاه های متنخب بر اساس نقشه در نقاط پیش بینی شده دوربین ها آماده و نصب می گردند. کار دروبن ها با باتری است و مامورین هر چند روز یکبار به این دوربین ها سرکشی نموده و در صورتی که فیلم و یا باتری آن نیاز به تعویض داشته باشد اقدام وپس از انقضای مهلت تعیین شده ، عمدتاً یک ماه، دوربین ها جمع آوری و عکس ها ظاهر و چاپ می شود. عکس های هر منطقه از مناطق دارای کد و شمار مخصوصی است که در آرشیو نگهدرای می گردد. این دوربین ها بیشتر به منظور بررسی تعداد یوزپلنگ ها و مسیر تردد آن ها و سایر گونه هاست. تاکنون بالغ بر 6500 قطعه عکس از زیستگاه های منتخب (پارک ملی کویر – پارک ملی توران – منطقه حفاظت شده کوه بافق – پناهگاه حیات وحشن نایبندان – پناگه حیات وحش دره انجیر) طی دو مرحله تهیه شده است که در آرشیو و همچنین در سایت پروژه نگهداری می شود. (علاقه مندان می توانند برای مشاهده عکس ها به سایت مربوطه مراجعه کنند: www.asiaticcheetah.org)
سایر ویژگی های دوربین های تله ای:
دوربین های تله ای علاوه بر این که اطلاعات بسیار قابلی را به مطالعه کننده می دهند، همانند یک چشم بیدار و نگاهبان در منطقه عمل می کنند. بارها از افرادی که در ساعات مختلف ازمنطقه عبور کرده اند عکس گرفته و پرسنل گارد با شناسایی، به آنان مراجعه و ساعت عبور و مرور آنها را گوشزد می نمایند. در یکی از زیستگاه ها متخلفی متوجه فلاش دوربین شده و فیلم دوربین را خارج می نماید. از طرف دیگر دوربین ها امکان باررسی مناطق و کنترل بهتر زیستگاه ها را افزایش می دهند بنابراین چشمان ناظر و همیشه بیدار دوربین ها به منزله مامورین همیشه بیدار است که مناطق را زیر نظر و کنترل دارد.
انتظار چیست؟
پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی می کوشد تا در قالب یک برنامه چهار ساله ضمنت مطالعات پایه ای و عملیات صحرایی و گردآوری اطلاعات مورد نیاز به یک برنامه عمل ملی دستیابد. ما فراموش نکرده ایم که کانون شکار ایران به همت شکارچیان علاقمند به حفاظت از حیات وحش و بهره وری معقول بنیان نهاده شده است و اینک آنچه تحت نام سازمان حفاظت محیط زیست است حاصل همان تلاش عزیزان است. انتخاب بعضی از مناطق ارزشمند از جمله گلستان، تندوره، خوش ییلاق، توران و غیره حسن سلیقه این عزیزان است. یک بار دیگر می طلبد تا تجارت گذشته چراغ راه آینده باشد و مشارکت شما راهنما و فرا راه تصمیم گیری ها شود و این مهم میسر نمی گردد، مگر آنکه دست در دست یکدیگر نهیم و با همت و تلاش بذر امید در دل خاک افشانیم و دست محبت بر سبزه زاران طبیعت کشیم باشد که گام هایتان استوار، قلبتان آرام و اندیشه بلندتان همیشه سبز و جاوید باشد.
وضعیت پروژه یوزپلنگ در حال حاضر
بدون تردید اجرای هر طرح یا پروژه یا به علل مختلف دچار فراز و نشیب هایی است که این عوامل موجب می شود تاطرح ها در مدت زمان معین به اهداف پیش بینی شده نرسندو یا اجرای بعضی از موارد به هر دلیل میسر نشود. نظر به تاکیداتی که در سند پروژه درج گردیده مطالعات اقصتادی و اجتماعی جوامع محلی و همچنین آموزش و تنویر افکار عمومی کلیه روستاهایی کهدر حاشیه و یا درون زیستگاه های منتخب واقع شده اند از ضروریات پروژه قلمداد شده است. لذا به منظور دست یابی به برنامه عملی ، با موفقت UNDP پروژه مذکور به مدت 9 ماه تمدید گردیده است. ضمن اینکه سازمان نیز با توجه به اهمیت گونه درصدد است تاادامه طرح را در یک پروژه ملی تارک ببیند. آن چه دراین راستا مورد تایید و در اواخر سال 82 پیشنهاد گردیده است ردیابی گونه ها از طریق ماهواره است. این موضوع مورد تایید آقای جرج شلر قرار گرفت و فردی به نام لوک هانتر را جهت اجرای این طرح در نظر گرفت. در حال حاضر این موضوع به دلیل مسائل سیاسی ایران با کشور آمریکا معوق مانده است. لیکن به طور قطع از طریق حوزه معاونت محیط طبیعی و دفتر امور حیات وحش، تمهیدات لازم جهت تامین اعتبار مورد نیاز لحاظ گردیده است.
جان کلام
جمعیت قابل ملاحظه ای از اقشار مختلف مردم از زمره علاقه مندان به طبیعت و حیات وحش هستند. این موضوع نقطه قوتی برای اجرای پروژه های مطالعاتی و اجرایی است. آنچه می باید بدان پرداخته شود آموزش و بالا بردن تکنیک ها و فنون مرتبط با حیات وحش است. باید قرار کنیم که کشورهای پیشرفته در زمینه کار با حیات وحش گام های بلندی برداشته اند که رسیدن بدان مرحله، یک همت وتلاش جدی را طلب می نماید. بدون شک سازمان حفاظت محیط زیست ایران می بایست برای تربیت افراد خود در قالب یک برنامه بلند مدت برای جبران سال های از دست رفته دست به یک اقدام اساسی بزند. چرا که سایر گونه های دیگر از قبیل گوزن زرد، خرس سیاه آسیایی، گورخر، جبیر و پرندگانی نظیر هوبره، میش مرغ، زاغ برور و غیره نیازمند حمایت جدی و اجرای پروژه های حمایتی هستند باشد که دریک عزم ملی و در فضای تفاهم، همدلی و تبادل نظر، از میراث طبیعی وحفظ ذخایر ژنتیک مان پاسداری کنیم و نتایج آن را در قالب گزارشان عملی علاقه مندان منتشر نماییم.