غار یخکان – اردبیل

نام انگلیسی:  غار یخکان    نام فارسی :  Yakhkan Cave

اثر طبیعی و ملی غار یخکان با مساحتی بالغ بر1217 هکتار در سال1381 طی مصوبه شماره 225 مورخ 21/3/81شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست.

موقعیت جغرافیایی

اثر طبیعی و ملیغار یخکان با E4850 تا E4853 عرض جغرافیایی و N3709 تا N3711 طول جغرافیایی در منتهی الیه جنوب شرقی استان اردبیل واقع گردیده است.

ویژگیهای منطقه

غار یخکان در ارتفاع 2500 متری و با ارتفاع حدود 60 متر فاصله از نوک قله قرار گرفته است و جنس زمین آهکی میباشد در دهانه ورودی آن که رو به شرق واقع است آثار هوازدگی فیزیکی و خرد شدن سنگها، ناشی از یخبندان به صورت واریزه به خوبی قابل مشاهده است که گاه تا حدود یکصد و پنجاه متری تا پای رودخانه نیز واریزه
گسترش یافته است. دهانه ورودی آن بسیار کوچک (40 ´ 50 سانتیمتر) می باشد که از طریق یک راهرو تنگ و باریک به طول 10 متر و به قطر حداکثر 50 سانتیمتر به تالار وسیعی منتهی می شود. ابعاد این تالار 36 * 15 متر و حداکثر ارتفاع 20-15 متر می باشد. هوای داخل غار سرد و به شدت مرطوب و نمناک می باشد. حوضچه آبی در ضلع شرقی و در ارتفاع 1.5 متری از کف غار تشکیل شده است. آب آن از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطیر در اثر برخورد بخار آب با دیواره سرد تأمین می شود. این حوضچه دارای آب بسیار گوارا و فوق العاده سرد می باشد. تالار اصلی از جانب ضلع غربی به وسیله راهروهایی پیچ در پیچ به تالارهای کوچک مربوط می شود. از خصوصیات ویژه این بخش از غار جریان مداوم هوای مرطوب و تشکیل بلورهای یخ به صورت قندیل و ورقه های نازک در قسمتهایی از سطوح دیوارها و سقف می باشد و به لحاظ خاصیت یخچالی آن است که به نام یخکان یا معدن یخ نامیده می شود. جالب اینکه در مواقعی که هوای بیرون گرم است انجماد صورت می گیرد و با سرد شدن هوای خارج علاوه بر اینکه یخ تشکیل نمی شود بلکه یخهای موجود نیز شروع به ذوب شدن می نمایند. روستائیان به ویژه سکنه قراء گندم آباد و جلال آباد، رکن آباد در تابستان یخ مصرفی خود را از این غار تأمین می نمایند و اعتقاد دارند که یخ غار شفا بخش است.
این غار از ارزشهای ویژه ای چون زمین شناسی واکوتوریسم وآموزشی و بیولوزیکی و باستان شناسی برخوردار است.

موقعیت جغرافیایی اثر طبیعی و ملی

غار یخکان در منتهی الیه جنوب شرقی شهرستان خلخال در ضلع غربی رشته ماسوله داغ و در ارتفاع حدود 2500 متری از سطح دریای آزاد واقع شده است.
 

مختصات جغرافیایی: 485230 طول شرقی و 37117 عرض شمالی
 

راه ارتباطی

فاصله غار یخکان از مرکز شهرستان خلخال حدود 77 کیلومتر می باشد و دسترسی به این غار از طریق جاده شوسه به طول 74 کیلومتر و 3 کیلومتر راه پیاده رو امکان پذیر است.

مشخصات و ویژگیهای طبیعی اثر طبیعی و ملی

غار یخکان در ارتفاع 2500 متری و با ارتفاع حدود 60 متر فاصله از نوک قله، با جنس سنگ آهک قرار گرفته است، در دهانه ورودی آن که رو به شرق واقع است آثار هوازدگی فیزیکی و خرد شدن سنگها، ناشی از اقلیم یخبندان به صورت واریزه یا تالوس به خوبی در آن دیده می شود که گاه تا حدود یکصد و پنجاه متری تا پای رودخانه نیز واریزه گسترش یافته است. دهانه ورودی آن بسیار کوچک (40  50 سانتیمتر) می باشد که از طریق یک راهرو تنگ و باریک به طول 10 متر و به قطر حداکثر 50 سانتیمتر به تالار وسیعی منتهی می شود. طول و عرض این تالار در رقوم ماکزیمم به ترتیب 36.5 و 15 متر و حداکثر ارتفاع 20-15 متر می باشد. هوای داخل غار سرد و به شدت مرطوب و نمناک می باشد. حوضچه آبی به ابعاد 157020 سانتیمتر در ضلع شرقی و در ارتفاع 1.5 متری از کف غار تشکیل شده است. آب آن از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطیر در اثر برخورد بخار آب با دیواره سرد تأمین می شود. این حوضچه دارای آب بسیار گوارا و فوق العاده سرد می باشد. تالار اصلی از جانب ضلع غربی به وسیله راهروهایی پیچ در پیچ به تالارهای کوچک مربوط می شود. از خصوصیات ویژه این بخش از غار جریان مداوم هوای مرطوب و تشکیل بلورهای یخ به صورت قندیل و ورقه های نازک در قسمتهایی از سطوح دیوارها و سقف می باشد و به لحاظ خاصیت یخچالی آن است که به نام یخکان یا معدن یخ نامیده می شود. جالب اینکه در مواقعی که هوای بیرون گرم است انجماد صورت می گیرد و با سرد شدن هوای خارج علاوه بر اینکه یخ تشکیل نمی شود بلکه یخهای موجود نیز شروع به ذوب شدن می نمایند. روستائیان به ویژه سکنه قراء گندم آباد و جلال آباد، رکن آباد در تابستان یخ مصرفی خود را از این غار تأمین می نمایند و اعتقاد دارند که یخ غار شفا بخش است.

در بخش یخچالی مسیر همچنان ادامه می یابد تا جایی که برمی خوریم به چاهی که رسیدن سنگ به ته چاه چند دقیقه طول می کشد و این مسیر بی انتها است و مستلزم مطالعه بیشتر است. نوع غار از نوع ریزشی است و احتمالاً غار اصلی باید در عمق 100- 50 متری پایین تر از کف موجود غار باشد. به سبب وجود یک چشمه آب بسیار گوارا در پایین دست از ورودی غار چنین استنباط می شود که به علل مختلف مانند زلزله سقف غار ریزش نموده و جدا شدن سنگهای عظیم از سقف تشکیل غار جدیدی را داده است که باید ایمن سازی گردد و برای غار اصلی تحقیق و مطالعه تا کشف شود.

مکانیسم تشکیل یخ

فرآیند تشکیل بلورهای یخ به هنگام جریان هوای گرم و آب شدن یخها در زمانی که هوای سرد و مطلوب به فضای داخلی غار به ویژه به تالارها و راهروهای پیچ در پیچ نفوذ می کند. در واقع از خاصیت ویژه مولکولهای آب در جذب انرژی در گذر از حالت جامد به مایع و گاز و آزاد شدن انرژی در حالت عکس یعنی تبدیل بخار آب به مایع و جامد پیروی می کند.

در داخل تار اصلی غار یک دودکش به سمت بالا قرار دارد که به بیرون منتهی می شود و باعث ورود هوا به داخل غار و تهویه طبیعی می گردد. به علت موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی در کل هوای منطقه به علت نفوذ دائمی رطوبت دریای خزر مرطوب می باشد. در فصول و ایامی که هوا گرم است ورود هوای گرم به فضای داخلی غار و حرکت آن در راهروها و تالارها و برخورد آن با سطوح مرطوب دیوارها و سقف غار سبب تبخیر رطوبت سطحی آنها می شود. این سطوح با از دست دادن انرژی سرد شده و محیط مساعدی جهت انجماد ایجاد می گردد. تشکیل بلورهای یخی به صورت قندیلهای سقفی و ورقه های نازک در سطوح دیوارها سبب می شود درجه حرارت داخلی غار به شدت افت نماید و انجماد با شدت بیشتری ادامه یابد و برعکس چنانچه هوای ورودی سرد و مرطوب باشد با ورود به فضای سردتر داخلی مقداری از انرژی خود را آزاد می سازد و بدین ترتیب هوای داخل غار به تدریج گرم شده و ذوب ورقه ها و قندیلهای یخی و ریزش آنها را موجب می شود. در صورت تداوم این جریان یخهای ریزشی کف غار نیز به تدریج ذوب می شوند و این فرآیند با تغییر دما و رطوبت اشباع هوای خارج به صورت چرخشی ادامه می یابد البته شکل فضای داخلی غار و موقعیت راهروها و تالارها و امکان تبادلات هوایی از طریق ورودیها و دودکش با بیرون در این فرآیند نقش بسیار مهمی دارند.
 

ارزشها و قابلیت های اثر طبیعی و ملی

غار یخکان از ارزشهای ویژه ای برخوردار است. این ارزشها به طور خلاصه عبارتند از:
1- زمین شناسی و آب زمین شناسی
2- تفرجی و اکوتوریسم
3- باستان شناسی
4- آموزشی
5- بیولوژیکی
 

عوامل تهدید کننده اثر

بازدیدهای معموله و انجام کند و کاوهای غیر مسئولانه و تغییر در سیستم محیطی اثر را تهدید می کند. بدیهی است با کمترین تغییری در سیستم فیزیکی آن ممکن است ویژگی غار که همانند یخچال طبیعی عمل می کند از بین برود. 10- محدوده پیشنهادی برای حفاظت غار یخکان: نظر به اینکه کلیات غار هنوز کشف نگردیده و به مطالعات و کاوشهای زیادی نیاز است، ضروری است که محدوده مناسبی برای حفاظت در نظر گرفت بنابراین حدود منطقه در جهت حرکت عقربه های ساعت به شرح زیر پیشنهاد می شود:
شمالاً: از روستای گندم آباد در مسیر جاده جیپ رو پس از عبور از روستای رکن آباد تا روستای جلال آباد
شرقاً: از روستای جلال آباد در مسیر جاده روستایی یا جیپ رو تا روستای اندره
جنوباً: از روستای اندره در مسیر راه پیاده رو تا روستای تازه کند گندم آباد
غرباً: از روستای تازه کند گندم آباد در مسیر جاده جیپ رو تا روستای گندم آباد