فک خزری

نام علمی : Pusa caspica ,phoca caspica نام انگلیسی:  Caspian seal   نام فارسی: فک

 (گیلانی: سگ دریایی)(مازندرانی: سگ دریایی)(ترکمنی: دولن)

مشخصات: بدن، دوکی شکل است. چشم‌ها نسبتاً درشت، گوش‌ها بسیار کوچک و سبیل‌ها بلند و کلفتند. دارای ۱۰ جفت دندان در فک بالا و ۸ جفت دندان در فک پائین است. دست و پا پنج انگشت با ناخن‌های بلند دارند که پرده‌ای آنها را می‌پوشاند و شباهت زیادی به باله شنا پیدا کرده‌اند. پاها در امتداد دم قرار دارند. سطح بدن از موهای کوتاهی پوشیده شده است، در موقع تولد موهای نرم، متراکم و پشم مانندی به رنگ سفید دارند. رنگ موها بنا بر سن و فصل تغییر می‌کند ولی اغلب به رنگ خاکستری است. خال‌های تیره رنگ و نسبتاً پهنی در سطح پشت یدارد. با بالا رفتن سن، رنگ بدن روشن‌تر و خال‌ها تیره‌تر و زیادتر می‌وشند. در ماده‌ها رنگ خال‌های بدن روشن‌تر است.

اندازه‌ها: طول بدن در نرها حدود ۱۵۰ سانتی‌متر و در ماده‌ها حدود ۱۴۰ سانتی‌متر، وزن حدود ۸۵ کیلوگرم.

زیستگاه: دریای خزر و رودخانه‌های بزرگی که به آن می‌ریزند.

پراکندگی: این فُک فقط در دریای خزر زندگی می‌کند و بومی این دریا است. در اواخر بهار، تابستان و اوایل پائیز در مناطق میانی و جنوبی که آب عمیق‌تر و سردتری دارد به سر می‌برد. در این فصل در آب‌های نزدیک به سواحل گیلن و مازندران، به خصوص در سواحل شرقی مانند میانکاله و بابلسر تعدادی فُک که فقط سرهایشان از آب بیرون است مشاهده می‌شوند.

عادات: حیوانی آبزی است، فقط برای تولیدمثل و گاهی برای استراحت به سالح می‌آید. پاهای عقب فک نمی‌توانند به طرف جلو خم شوند بنابراین فک‌ها با قوز کردن و لولیدن بر روی زمین حرکت می‌کنند. فک‌ها شناگرهای ماهری هستند آنها با حرکت پاهای عقبی به طرف جلو شنا می‌کنند. گاهی اواقات، به خصوص در حالت اسارت بر روی پشت شنا می‌کنند و یا به حالت عمودی در آب می‌ایستند. هم در شب و هم در روز فعال هستند. در داخل آب قادرند به خوبی ببینند، بشنوند و با استفاده از سبیل‌های بلندشان به ردیابی طعمه‌های خود حتی در آب‌های کدر بپردازند. فک‌ها در فصل پاییز به طرف آب‌های شمال شرقی دریای خزر که دارای عمق کم و در زمستان‌ها یخ زده است مهاجرت می‌کنند. یخ‌ها که در ابتدا به حالت شناور هستند در اثر باد امواج خرد شده و به صورت تپه‌های ناصافی در می‌آیند.

فک‌ها در این یخ‌ها سوراخ‌های کوچکی برای نفس کشیدن و سوراخ های بزرگ‌تری برای خارج شدن از حفر می‌کنند. در اوایل بهار که یخ‌ها آب می‌شوند فک ها به طرف جنوب مهاجرت می‌کنند و تابستان را در قسمت‌های عمیق‌تر و سردتر که غذا فراوان است می‌مانند. هنوز اکثر مکان‌هایی که فک‌ها از بهار تا پائیز در آنجا به سر می‌برند کاملاً مشخص نشده است.

غذا: طبق بررسی‌های انجام شده متجاوز از ۸۰ درصد از غذای فک‌ها را ماهی کیلکا و بقیه را گاوماهیان کلُمه تشکیل می‌دهند. کاهش شدید ماهیان به خصوص ماه یکیلکا که به علت ورود شانه‌دار، آلودگی آب و صد بی‌رویه صورت گرفته است می‌تواند یکی از عاوامل کاهش شدید جمعیت این حیوان باشد.

تولیدمثل: جفت‌گیری از اواخر بهمن تا اواسط اسفند که فک ها در نواحی شمالی دریای خزر به خصوص دهانه رودخانه‌های ولگا و اورال به سر می‌برند انجام می‌گیرد. یک کلنی کوچک از فک‌ها نیز برای تولیدمثل به جزایر اطراف ترکمنستان می‌روند. فک‌ها تک همسر هستند. مدت آبستنی حدود ۱۱ ماه است که احتمالاً چند ماه آن مربوط به تأخیر باروری است. قبل از زایمان سوراخ‌هایی در یخ حفر می‌کنند و بچه‌های خود را که معمولاً یک تا دو است در این سوراخ‌ها و یا در پناه قطعات یخ می‌زایند. بچه‌ها در زمان تولد موهای بلند و سفید متمایل به زرد دارند که بعد از سه هفته جای خود را به موهای خاکستری تیره می‌دهند. بچه‌ها در زمان تولد بین ۶۴ تا ۷۹ سانتی‌متر طول و حدود پنج کیلو وزن دارند. مادر حدود چهار تا پنج هفته از بچه‌ها مواظبت می‌کند (شیر فُک حدود ۱۲ درصد چربی دارد، بنابراین یک بار شیر خوردن در روز کافی است). حدود یک ماه پس از زایمان جفت‌گیری شروع می‌شود. بچه‌ها پس از مدتی به طور دسته جمعی به طرف آب‌های عمیق و سرد جنوب دریای خزر مهاجرت می‌کنند. فک‌ها در پنج تا هفت سالگی بالغ می‌شوند. طول عمر حدود ۳۰ سال است.

وضعیف فعلی: دشمن طبیعی بچه‌ها عقاب‌ها هستند گاهی اوقات در نواحی شمال دریای خزر گرگ‌ها نیز فک‌ها را می‌کشند. همه ساله تعداد زیادی فُک در تورهای ویژه‌ی صید ماهیان خاویاری گرفتار می‌شوند. فُک‌های گرفتار شده یا خفه می‌شوند یا معمولاً‌به وسیله کارد بلندی که صیادان در شکم آنها فرو می‌کنند، یا با کوبیدن چکش به سرشان به قتل می‌رسند. تعداد زیادی از این فُک‌ها مرده یا نیمه جان در سواحل استان مازندران، به خصوص در منطقه میانکاله تا بابلسر، مشاهده می‌شوند. براساس اطلاعات موجود همه ساله در سواحل شمالی دریای خزر هزاران فک نوزاد به خاطر پوست زیبایی که دارند، شکار می‌شوند. تعداد فک در دریای خزر در سال ۲۰۰۵ حدود ۱۱۱ هزار قلاده تخمین زده می‌شود. این درحالی است که جمعیت این حیوان در اوایل قرن بیستم بالغ بر یک میلیون و در اوایل دهه هفتاد میلادی بالغ بر ۴۰۰ هزار قلاده بوده است. حدد ۲۰ درصد از کاهش جمعیت و ۲۰ درصد کاهش باروری فک‌ها را ناشی از آلودگی‌های محیطی به خصوص سموم کشاورزی می‌دانند. علاوه بر آن، در فاصله بین سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۰ بین ۲۰ تا ۳۰ فک به علت ویروس CDV (canine distemper virus) در مناطق شمالی دریای خزر تلف شدند. کاهشِ یخبندان در سال‌های اخیر که موجب تجمع فک‌ها در مناطقی خاص و ارتباط زیاد آنها با یکدیگر شده است، سرایت این ویروس را آسان‌تر نمده است. همچنین این کاهش یخبندان و شکسته شدن زود هنگام یخ‌ها که علت اصلی آن تغییرات آب و هوایی کره زمین است لطمه زیادی به بقاء نوزادان وارد می‌سازد. از طرف دیگر پس از فروپاشی شوروی سابق تخلفات شکار و صید نیز بسیار افزایش یافته است.