کویرها در آینده عامل توسعه و پیشرفت خواهند بود نه مایه بدبختی.این عبارتی است که دکتر پرویز کردوانی چهره ماندگار علمی،کویر شناس و بیابان‌شناس برجسته بر آن تأکید میکند. به اعتقاد وی که ناظر عالی طرح متوازن کویر ایران است، هنوز در کشور ما حتی مسئولانی که دست‌اندرکار امور مرتبط با کویر و بیابان هستند فرق میان کویر و بیابان را نمی‌دانند و اغلب تفاوتی میان این دو قائل نیستند.
وی دیدگاه‌های متفاوتی درباره کویر دارد.وی معتقد است کویر تا آن اندازه قابلیت دارد که اگر مورد توجه مسئولان نظام واقع شود می‌تواند تحولی عظیم در اشتغال و درآمد ایجاد کند. این در حالی است که در اغلب موارد به علت استفاده نادرست و روش بهره‌برداری غلط از کویرها، نمک‌زارهای این مناطق در حال نابودی است.
آنچه در پی می‌آید گفت‌وگوی مفصلی است با دکتر کردوانی که طی آن نظرات و دیدگاه‌های منحصر به فرد وی در خصوص کویر و قابلیت‌های آن منعکس میشود.
● کویر با بیابان تفاوت دارد
دکتر کردوانی پیش از هر چیز می‌گوید: نخست ضروری است به تفاوت کویر با بیابان اشاره کنم؛ چرا که کویر با بیابان بسیار تفاوت دارد.متأسفانه در مملکت ما اغلب کویر را بیابان می‌گویند و بیابان را کویر. کویر به زمینی گفته میشود که آن‌چنان تحت تأثیر شدید نمک است که قابل رویش برای گیاهان زراعی نیست. حتی پسته و خرما و جو که به شوری مقاومند نمی‌توانند در این زمین برویند ولی امکان دارد که گیاهان غیرزراعی مقاوم به شوری مثل نی، گز، خارشتر و اشنییان در آنها بروید. در این صورت گفته میشود کویرهای گیاه‌دار زمین‌هایی است که قابل کشاورزی نیست ولی گیاه دارد. منتها اگر مقدار نمک خاک از یک حدی تجاوز بکند تقریباً از ۳ درصد دیگر هیچ گیاهی در آن به‌عمل نخواهد آمد در این صورت کویرهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمکی به‌وجود می‌آید مثل کویر مرکزی ایران.
همین کویری که گرمسار، سمنان، دامغان و شاهرود در شمال آن واقع شده و خور و بیابانک و جندق در جنوب آن قرار گرفته است. این کویر است یعنی نمک‌زار است آن وقت دورتادور این گیاه دارد که معمولاً مراتع گرمسار، سمنان، دامغان و شاهرود به‌شمار می‌رود. اما در وسط کویر دیگر هیچ گیاهی وجود ندارد. برای مثال، دشت کویر، کویر مرکزی ایران هیچ شباهتی با بیابان لوت ندارد یا به عنوان مثال یزد یک منطقه بیابانی است اما ده تا کویر دارد یعنی ده تا نمک‌زار دارد. مثلاً کویر ساغند با اطرافش هیچ شباهتی ندارد.
در کشور ما در حدود ۵۰ قطعه کویر وجود دارد که بزرگترین آن همین کویر مرکزی ایران است که مساحت آن صدهزار کیلومتر مربع است. این کویر بزرگترین کویر یا نمک‌زار دنیاست. در هیچ کجای دنیا با این وسعت نمک‌زار وجود ندارد.
● کویرها عامل توسعه هستند نه بدبختی
این استاد دانشگاه معتقد است: امروز با توجه به نوآوری در علم و پیشرفت تکنولوژی کویرها دیگر مایه بدبختی نیستند، بلکه عامل توسعه هستند. این کویرها امروز نعمت و موهبت بزرگ الهی هستند برای این‌که هم از کویرهای گیاه‌دار میشود استفاده کرد، هم از کویرهایی که گیاه ندارند.مثلاً از کویرهای گیاه‌دار در سه زمینه میشود استفاده کرد؛ اول به عنوان مراتع کویری، چرا که بهترین چراگاه و مرتع درجه یک برای شتر است. در حالی که منابع طبیعی اینها را مراتع درجه ۵ اعلام کرده ولی از نظر من درجه یک است. این مراتع کویری بهترین مرتع برای بز و شتر هستند؛ ضمن آن‌که بهترین محل برای پرورش بسیاری از حیات وحش کویر است برای توسعه حیات وحش کویر میشود از این مراتع استفاده کرد.بنابراین اگر از این کویرها به عنوان مرتع استفاده کنیم دامداری و به‌تبع آن صنایع دام توسعه پیدا میکند و بسیاری از مواد غذایی مورد نیاز برای بهره‌برداری از کویرهای فاقد گیاه در خود همین منطقه تولید میشود.
از سوی دیگر، منبع گیاهان دارویی و صنعتی است؛ بسیاری از گیاهانی که در منطقه کویری (خاک‌های شور و قلیایی) می‌رویند یا گیاهان صنعتی هستند یا دارویی. به عنوان مثال اشنییان که به آن اشنون هم گفته میشود، در این کویرها به‌دست می‌آید. این گیاه خاصیت شویندگی دارد و در گذشته از آن بسیار استفاده می‌شده و به اعتقاد من امروز هم بهترین ماده شوینده است که می‌تواند جایگزین شوینده‌های مصنوعی شود. خاکستر این گیاه بهترین ماده قلیایی (سود سوزآور نام علمی آن NOH) است که در گذشته به عنوان ماده قلیا یا
کلیا از آن در موارد مختلف به‌خصوص در صنعت قالی‌بافی، فرش‌‌بافی و گلیم‌بافی استفاده می‌کردند. یا از خارشتری برگ ترنجبین می‌گیرند یا از نی حصیر درست می‌کردند.
گز انگبین هم از گز به‌دست می‌آید و هم از گون، که آن هم نوعی گز است. یا استبرق که اغلب در خاک‌های شور کویری می‌روید که ابریشم طبیعی است مثل غوزه پنبه ابریشم می‌دهد و الیاف دارد. در قرآن هم از آن بارها تعریف شده است. ارزش این خیلی بیشتر از کرم ابریشم است. استبرق مانند پنبه قابل استفاده است.
● جاذبه‌های کویر
دکتر کردوانی دیگر قابلیت کویر را جاذبه‌های توریستی آن ذکر میکند و می‌گوید: «در بهار مراتع کویری که گیاه دارند مثل جنگل پاییز زیباست برای این‌که انواع گزها را دارند و گزها از گونه‌های مختلف هستند. گل‌های بنفش رنگ متعدد دارند. گیاهان دیگری به نام شور سیاه هستند که سبز سیر است. شور سفید هست و انواع نی‌ها که اینها با حیواناتی که در آنها هستند اعم از پرنده، چرنده، خزنده، حیوانات وحش و حیوانات اهلی مثل شتر بر روی هم یک اکوسیستم حیوانی بسیار جالب را تشکیل می‌دهند. یعنی هم در آنجا آهو وجود دارد و هم شتر.
شترسواری در این کویرها به‌خصوص در فصل بهار و پاییز بسیار جالب است. در داخل کویرهای شور قطعه‌های کوچکی به‌صورت جزیره وجود دارد که کویرهای قلیایی هستند. فرق کویرهای شور با کویرهای قلیایی در این است که در کویرهای شور املاح بیشتر به‌صورت محلول است ولی در کویرهای قلیایی که سدیم بیشتر به صورت جذب شده است دو خاصیت به این خاک داده؛ یکی این‌که PH خاک را بالا برده و قلیایی کرده که قابل کشاورزی نیست.
دوم این‌که این خاک را به‌صورت باتلاق درآورده که همین جاذبه توریستی دارد؛ به‌ویژه در زمستانها که بارندگی میشود اینها به صورت باتلاق درمی‌آید؛ به‌طوری که اسب و انسان اگر در این باتلاق بیفتد، فرو می‌رود و غرق میشود. بهرام گور هم در این باتلاق‌ها افتاده و ناپدید شده است.
در گذشته هنگام بارندگی، ما اسب و تازی را برمی‌داشتیم و به کویر می‌رفتیم آن‌موقع به ما می‌گفتند اگر در باتلاق گرفتار شدید اولین کاری که می‌کنید تنگ زین را ببرید. زین را نجات بدهید و بعد باید به‌صورت خوابیده غلت می‌زدیم. همین‌جاست که می‌گویند گهی زین به پشت و گهی پشت به زین. اینها یکی از بهترین جاذبه‌های توریستی برای کویر گیاه‌دار به‌ویژه در زمستان و اواخر بهار است.
● کویر منبع میلیاردها دلار ثروت نهفته
استاد ممتاز دانشگاه تهران در ادامه می‌گوید: «کویر مرکزی قسمت اعظمش فاقد گیاه است. کویرهای فاقد گیاه به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ یک دسته کویرهایی است که گیاه ندارند ولی قشر نمکی دارند و دسته دوم آنهایی است که گیاه ندارند و قشر نمکی هم ندارند و به ظاهر بی‌فایده هستند، اما هردوی اینها قابلیت توریستی دارند. اینها انواع املاح را دارند. جغرافی‌دانان بر اساس شکل ظاهری کویرها برای آنها اسم گذاشتند. کویرهای قشری که نمکشان کلرید سدیم است یعنی نمک طعام که موارد استفاده زیاد دارند یکی به عنوان نمک خوراکی انسان و حیوان و دیگر در صنعت استخراج نفت کاربرد دارد یعنی اگر کویر نباشد نفت استخراج نمی‌شود.
همچنین ماده اولیه کارخانه‌های پتروشیمی از کویر است. کویر دیگری که به آن کویر چرب می‌گویند- چون از دور که نگاه می‌کنی رنگ قهوه‌ای دارد و هیچ وقت خشک نمی‌شود- املاح کلورول کلسیمcl۲sa دارد که جاذب رطوبت است، یعنی رطوبت را جذب میکند و موارد استفاده آن در صنعت بسیار زیاد است. این کلورول
کلسیم خیلی هم گران است و مصرف دارویی دارد.ما از این کویر هزارها هکتار داریم که هیچ وقت خشک نمی‌شود. توی چله تابستان هم اگر روز خشک شوند شب خیس هستند. نوع دیگر، کویرهای پف کرده یا متورم هستند، این کویرها سطحشان مثل غارموش است، اینها سولفات سدیم دارند، این سولفات سدیم ده‌ها مورد استفاده دارد، از جمله در تولید مواد شوینده، شیشه‌سازی و کاغذسازی استفاده میشود. جالب است بدانید ایرانیان آن را اختراع کردند، یعنی
در همان بیابان با یک سیستم بسیار ساده این سولفات سدیم را به سولفید سدیم تبدیل می‌کنند، یعنی احیایش می‌کنند، اکسیژن را از آن می‌گیرند. این سولفید سدیم خیلی گران است. سالانه صدها میلیون تومان صرف واردات این مواد میشود.
این در کارخانه‌های ذوب فلز برای جدا کردن فلز از سنگ و سنگ آهن از سنگ مس مصرف میشود. کویر دیگری به نام شوره‌زار داریم که نمکش نیترات پتاسیم است. از نیترات پتاسیم باروت و مواد احتراقی به دست می‌آید و الان از آن در کارخانه پارچین ورامین برای تولید باروت استفاده میشود.ضمن آن که بهترین کود شیمیایی طبیعی هم هست، برای این که نیترات دارد. کویر دیگر کویر کربنات سدیم است که قلیایی است و در دو سه سال اخیر در منطقه لاسجرد سرخه سمنان این کارخانه احداث شده و در آنجا از این کربنات استفاده میشود.یک راه دیگر بهره‌برداری از کویرها آن است که در شکم کویر از آب شور آن استفاده می‌کنند. وقتی از خور و بیابانک می‌خواهیم به طبس برویم ۲۷ کیلومتر که برویم در جنوب همان کویر، مرکزی است که در آنجا میلیاردها تومان خرج کردند برای بهره‌برداری از کویر، یعنی کانال‌ها یا زه‌کشی‌‌های عظیمی حفر کردند، استخرهایی درست کردند تا از املاح آن استفاده کنند که به پتاس شهرت دارد.
نظرات بسته شده است.