مسجد جامع اردبیل

این بنا درشمال شرقی شهر، بین محله های پیرشمس الدین و عبدالله شاه ، برروی تپه مرتفعی واقع گردیده و یکی از قدیمی ترین مساجد شمال غربی ایران است . با توجه به حفاری های باستان شناسی، که درمحوطه اطراف این مسجد صورت گرفته، بقایای شبستان های ستوندار دربخش شرقی و شمالی و همچنین آثاری ازکتیبه های متعلق به قرن سوم و چهارم ه-. ق کشف گردیده است . منابع تاریخی نیز وجود چنین آثاری را تأیید می کند . به نوشته مقدسی- قرن چهارم ه-. ق- مسجد جمعه ارد بیل، برروی تپه ای که درزیر آن آثاری ازدوره ساسانی وجود داشته، بنا شده است . اصل بنای کنونی مسجد، در دوره سلجوقیان ، برروی بقایای کهن تری ساخته شده که درنتیجه حمله مغول، حدود سال 620هجری ، ویران و درحدود سال 650 هجری مجددا بازسازی گشته است . دراین بازسازی، گنبد به طور کامل بازسازی شده و تزیینات مختلف گچبری و نقاشی درشبستان و محراب آن انجام گردیده است . بعد ازاین تاریخ، در قرن 8 و 9 و سپس دوره صفوی و قاجاریه، تعمیرات و تغییراتی در بنا صورت گرفته است . بنای فعلی مسجد به ابعاد خارجی 85/19×45/36 متر، ازگنبد خانه ای ویران و ایوانی که در دوره های بعد به شبستان ستونداری تبدیل شده، تشکیل می شود . همچنین در 5/16متری مسجد ، بقایای مناره ای ازدوره سلجوقی برجای مانده است . گنبدخانه، فضای مربع شکلی به ابعاد 57/12×62/12 متر است که گنبد آن فرو ریخته است . این فضا توسط سه کنج ها و ترنبه ها به هشت ضلعی و سپس شانزده ضلعی تبدیل گردیده و گنبد برروی آن قرار گرفته است . بقایای ساقه گنبد نشان می دهد که این بخشی دارای ترک های متعدد منشوری زیبا، قطاربندی و تزیینات کاشی معرق بوده که تنها بخش اندکی از آنها باقی مانده است . گنبد بنا ازنوع تک پوش به قطر 10 و محیط 92/31 متر بوده است . دیوارهای داخلی گنبدخانه، با اندود گچ و نقوش ترنج و گل وبوته- قابل مقایسه با تزیینات گنبد سلطانیه- تزیین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب بلند و زیبایی از دوره ایلخانی با گچبری ها و مقرنس کاری های جالب و در زیر آن، آثاری ازمحراب کوچکتر دوره سلجوقی مشهود است . اضلاع شرقی و غربی گنبدخانه دارای طاقنماهای متعددی است که درمیان هر یک از آنها، راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت های مختلف مسجد ازجمله شبستان ستوندار راه پیدا می کند . وجود راهروها و دالان های متعدد در زیر گنبد خانه به صورت شبکه ای ارتباطی با پوشش طاقی، ازمشخصات خاص مساجد دوره سلجوقی است . این راهروها، به پهنای 80 و ارتفاع 190 سانتی متر، در فاصله هر 2 متر، همدیگررا قطع می کنند که توسط آنها نمازگزاران می توانستند به سرعت در جهات مختلف رفت و آمد کنند . در مقابل گنبدخانه، دراصل ایوانی بوده که احتمالا دراواخر دوره زندیه یا اوایل قاجار، به شبستانی تیرپوش به ابعاد 8/9×12 متر تغییر یافته است . پوشش مسطح این شبستان، بر روی سه ردیف ستون سه تایی چوبی ساده قرار گرفته است . هر یک ازاضلاع شرقی و غربی این شبستان دارای دو درگاه کوچک و یک درگاه بزرگ با پوشش قوسی است . درجبهه جنوبی، دهانه بلند و بزرگی است که بخش هایی از آن مسدود شده و راه ورود به گنبد خانه از آن است . ورود به شبستان، ازضلع شمالی و از طریق یک راهرو صورت می گیرد . این بخش ازمسجد امروزه نیز مورد استفاده است . در ورودی مسجد به تاریخ 742 ه-. ق، دارای گره هندسی، گل میخ های آهنی و کتیبه ای حاوی دو بیت شعر به خط نسخ است . چنین به نظر می رسد که در مزبور، ازجای دیگری به این مسجد منتقل شده است . درحدود 5/16متری مسجد، بقایای مناره ای از دوره سلجوقی به ارتفاع 8 و قطر 5 متر باقی مانده که به هنگام آبادانی مسجد درکنار آن قرار داشته است . این مناره به صورت استوانه ای بر روی پایه ای هشت ضلعی به ابعاد هر ضلع 80/2 متر و ارتفاع 75/2 متر استوار شده است . آجرچینی بخشی از سطح مناره به صورت خفته راسته است که تا حدودی به آن حالت تزیین بخشیده است . ورودی مناره درجبهه شمال شرق آن قرار دارد . بربدنه مناره، دوسنگ نبشته به تاریخ های 878 و 879 ه-. ق نصب شده که مربوط به اوزون حسن -حکمران آق قویونلو- است و ارتباطی با بنای مسجد و منار ندارد و احتمالا از جای دیگری آورده و بر روی منار نصب شده است .