مسجد جامع ساوه

این بنا در شهر ساوه واقع گردیده و یکی از کهن ترین و ارزشمند ترین بناهای تاریخ اسلامی ایران است که در دوره های مختلف تاریخی تجدید، تعمیر و تزیین شده است . بنای کنونی مربوط به اوایل دوره صفوی است که بر روی شالوده ای از دوره آل بویه به بعد قرار گرفته است . در دوره اخیر، مطالعات باستان شناسی خوبی بر روی بنا صورت گرفته و نتایج جالب توجهی حاصل شده است که بر اساس آنها می توان تصویری از بنای اولیه مسجد ارائه داد. طرح مسجد اولیه، ساده و به صورت شبستانی ستوندار بوده که در آن فضاهای پوشش دار( شبستان ها) حول محور یک صحن مرکزی چهارگوش شکل گرفته بوده اند . در این طرح، جبهه جنوبی، 8 دهانه ( ناو) ؛ شبستان شرقی، 8 دهانه؛ شبستان غربی، 7 دهانه و شبستان شمالی، 9 دهانه به سمت صحن داشته اند . کوچکترین دهانه، در جبهه شرقی به عرض 20/3 و پهن ترین دهانه یا ناو، در جبهه غربی صحن به پهنای 48/4 متر وجود داشته است . در هر جبهه از مسجد، ردیف ستون های موازی که عمود بر محور صحن اند، امکان برقراری پوشش را میسر می کنند . در شرق، غرب و جنوب مسجد اولیه، هر ردیف از ستون های موازی، از سه ستون شکل گرفته و دیوار انتهایی مسجد، جایگزین ستون چهارم است . در چنین طرحی ، هیچ یک از فضاها، از یکدیگر متمایز نیستند . حتی در جبهه قبله، به عکس بناهایی چون مسجد عتیق یزد، جامع فهرج، جامع اصفهان و … که فرد بودن تعداد دهانه های سمت قبله سبب گردیده که محراب در دهانه میانی و در محور تقارن بنا قرار گیرد، در اینجا زوج بودن تعداد دهانه های سمت صحن، وجود محور تقارن مفروض بنا را نفی می کند . با این حال، امتداد ردیف ستون های شبستان جنوبی، موازی محور قبله است؛ چنان که در ادوار متعدد ساختمانی، هیچ گونه کوششی در جهت اصلاح محور قبله مشاهده نمی شود و آهنگ قرارگیری ساختمان های جدید و محل قرار گیری محراب ها ، منطبق با مسجد اولیه و در راستای محور قبله در نظر گرفته شده است . ستون های شبستان ها، از خشت و چینه با اشکال مکعب و ابعاد مختلف ساخته شده و بر روی آنها، قوس های باربری از خشت زده شده و بر روی این عناصر، طاق های پوشش بنا که به احتمال زیاد از نوع طاق آهنگ بوده اند ، قرار می گرفته است . راستای قرارگیری طاق های آهنگ در هر جبهه، عمود بر محور لبه صحن به اجرا درآمده است . ورودی اصلی مسجد، در جبهه غربی حصار خشتی- که دور بنا را فرا می گرفته- جاسازی شده بوده و احتمالا دو مدخل دیگر در جنوب و شمال داشته است . نمای داخلی شبستان ها در مسجد اولیه با اندودی از سیم گل پوشیده بوده است . بر روی این اندود، لایه نازک سفید رنگی- احتمالا دارای ترکیبات آهکی- قرار داشته است . کلیه لبه های عمودی چهارگوشه ستون ها و لبه قوس ها، با ابزار مدوری که شکل آن 4/1 از محیط دایره است، آرایش گردیده است . گیلویی های شبستان ها با نقوشی تزیین می شده که بخشی از طرح های گل و بوته اسلیمی به رنگ لاجوردی و اخری بر زمینه سفید رنگ در دیوار انتهای مسجد بر جای مانده است . قسمت دیگر تزیینات در ردیف گیلویی شبستان های مسجد جامع، کتیبه هایی است که به خط کوفی نوشته شده اند . قدیمی ترین این کتیبه ها که از محل جرزهای طبقه فوقانی ایوان غربی به دست آمده، به نظر می رسد که مربوط به اواخر قرن چهارم هجری باشد . کتیبه دیگری در محل گیلویی طاق آهنگ پوشش مسجد اولیه در موقعیت طبقه فوقانی ردیف ستون های جنوبی ایوان غربی مسجد بر جای مانده که شامل آیات قرآنی به خط کوفی تزیینی و احتمالا متعلق به دوره سلجوقی است . با توجه به آثار بر جای مانده از مسجد اولیه به نظر می رسد که دوره های مختلف ساختمانی در آن وجود داشته است . از بنای اولیه مسجد، مناره ای مربوط به دوره سلجوقی بر جای مانده که امروزه خارج از بنای مسجد و به صورت منفرد قرار دارد . این مناره در حال حاضر 14 متر ارتفاع دارد و معلوم است که در گذشته ، بخش فوقانی آن ویران شده است . قطر مناره ، 50/3 متر است و در ارتفاع 4 متری، ورودی راه پله داخلی قرار دارد . ساقه مناره از مدخل راه پله به پایین، در اثر تعمیرات صورت گرفته، ساده، ولی از آن به بالا آراسته به نقوش متنوع و برجسته آجری و دارای سه کتیبه به خط کوفی برجسته آجری است . کتیبه پایینی مناره، از حروف دو لبه میان تهی چیده شده که از لحاظ فنی حائز اهمیت است . بر اساس این کتیبه، مناره در سال504 ه-. ق ساخته شده است . بنای کنونی مسجد دارای صحن، ایوان، گنبد، شبستان ها، محراب ها و تزیینات مختلف گچبری، کاشیکاری، نقاشی و کتیبه های تاریخی و هنری است . صحن مسجد به ابعاد 42×42 متر از سه جانب توسط ایوان ها و شبستان ها محصور شده و تنها از ضلع شمالی به بقایای شالوده شبستانی منتهی می شود . بخش اصلی مسجد یا گنبدخانه، در ضلع جنوبی صحن واقع گردیده و مربعی به طول و عرض 12 و ارتفاع 19 و قطر پایه های بیش از 3 متر است . در جدار چهار ضلعی گنبدخانه ، هر طرف دو نما یا درگاه در طرفین و یک شاه نشین به دهانه 3 متر و عرض 80 سانتی متر تعبیه گردیده است . همسطح پوشش شاه نشین ها در چهارگوشه بنا، نیم طاقی بالا آورده و صورت مربع را به هشت ضلعی نامحسوس و بلافاصله به فلکه ای تبدیل کرده و پاطاق گنبد عرقچینی را بالا برده اند . گنبد بنا از بیرون، کلاهخودی به قطر 14، ارتفاع محیط بیرونی 24/50 متر و گردنی به ارتفاع 4 متر است . گردنی بنا، با کاشیکاری معقلی و کتیبه ای بسیار درشت تزیین شده است . سطح خود گنبد نیز آراسته به کاشیکاری با نقوش هندسی و رنگ فیروزه ای است . داخل بنا تزیینات متنوعی دارد؛ بدین سان که ازاره آن کاشیکاری و آراسته به کاشی های دوره های مختلف تاریخی است . بالای ازاره کاشی، تمام جدار از جرز و اسپر و بغله ها تا زیر کتیبه کمربندی، آراسته به نقاشی توأم با گچبری – مربوط به دوره صفوی- است . در سینه هر جرز، ترنجی درآورده اند که در داخل آنها، صلوات بر معصومین به خط ثلث ممتازی گچبری شده است و بالای آنها کتیبه ای کمربندی از کاشی معرق به خط ثلث سفیدی در زمینه لاجوردی است که روی آن، سوره دهر و آیت الکرسی خوانده می شود . تمام سطح پوشش عرقچینی گنبد، آراسته به نقوش هندسی ( گره) است . بر یکی از ترنج های تزیینی واقع در جانب شمالی، عبارت "عمل استاد میراحمد ابن میر حاجی بناء القمی " معرق شده است . در وسط شاه نشین جنوبی مقصوره، محرابی پنج ترکی ساخته شده که بدنه اش آراسته به گچبری بدیع با نقوش رنگ آمیزی شده و پوشش مقرنس خوش قطاری است . در داخل هر حوضچه این مقرنس، ترنجی با تصاویر گل و بوته گچبری و نقاشی کرده اند و در کمربند آن، کتیبه ای است که به خط ثلث برجسته آیاتی نوشته اند . در سینه محراب، ترنجی زیبا و درون آن به طور متعاکس، هفت نام "علی " (ع) گچبری شده است . در سه جانب محراب از بیرون، کتیبه ای به خط ثلث جلی و برجسته قرآنی نوشته شده است . این محراب ، از شاهکارهای گچبری دوره صفوی است . کتیبه تاریخی این گنبدخانه که در بدنه غربی گوشه جنوب غربی بر کاشی نوشته شده، مورخ 922 ه-. ق است . این تاریخ مربوط به پایان زمان تزیینات بناست و به نظر می رسد که خود گنبدخانه در اواخر قرن نهم ه-. ق، در فضای گنبدخانه قرن چهارم- پنجم هجری و با استفاده از برخی از سازه های آن، از جمله پایه های شمالی گنبدخانه قدیمی، شکل گرفته است . از وضع بنای گنبدخانه چنین برمی آید که سابقا هر سه مدخل آن بدون ایوان به صحن گشوده می شده و ایوان بعدا به آن اضافه شده است . کتیبه تاریخی ایوان مورخ 936 ه-. ق نیز چنین فرضی را تأیید می کند . ایوان مزبور به دهانه 10، ارتفاع 15 و عرض 6 متر، با حذف پایه های خشتی و استحکام بخشی پایه های هر دو سمت شرقی و غربی فضای ایوان و ایجاد پوشش موزونی بر آن شکل یافته است . ازاره ایوان، با کاشی خشتی فیروزه فام و بغله ها و اسپر آن با گچبری تزیین شده است . همچنین ایوان دارای پوشش مقرنس منقش و خوش قطار گچی است و کتیبه ای کمربندی از کاشی معرق – که بیشترآن ریخته- دارد . در درون تزیینات مقرنس ایوان، عبارت "عمل شیخ جمال الدین بن کمال الدین بناء قمی" و اسامی جلاله خوانده می شود . ایوان غربی، بزرگترین ساخت و ساز قرن هشتم هجری است . اجرای این طرح ، با حذف پوشش خشتی سه ناو که در میان جبهه غربی حیاط مسجد قدیمی جای داشته اند، همراه بوده و در قرن دهم تعمیر اساسی شده است . این ایوان به دهانه 12 و عمق و ارتفاع 15 متر آسیب زیادی دیده است . در هر جانب ایوان، حجره ای با درگاه تنگ و کوتاه به سبک قرون اولیه نمودار و بر فراز آنها و همچنین در زوایا، صفه ای فوقانی بنیان گردیده است که همگی در قطر پایه ها ساخته شده اند و بین صفه های مزبور، غلام گردشی است که آنها را به یکدیگر مرتبط می سازد . از صفه های سه گانه مقابل و اسپر ایوان، سه دریچه به خارج باز است . پوشش ایوان قرن هشتم هجری، متشکل از تویزه ها ، طاق چشمه ها و طاق غرفه های جانبی است . در فاصله تویزه ها و سینه اسپر، سه طاق چشمه احداث شده که دهانه طاق چشمه میانی، اندکی وسیع تر است . طاق چشمه ها شامل دو طاق آهنگ و یک چشمه طاق هستند که طاق ها در دو سوی تویزه ها قرار دارند و چشمه طاق در محل پیوند طاق ها و تویزه ها قرار گرفته است . بخش های مقدم این پوشش را با گچبری و نقاشی و بخش انتهایی آن را با مقرنس شکیل و خوش طرحی تزیین کرده اند که مربوط به دوره صفویه است . تزیینات قرن هشتم ایوان عمدتا گچبری بوده که از بین رفته است . در دو جانب گنبد خانه و ایوان جنوبی، شبستانی ستوندار است که با طاق های ضربی آجری پوشش یافته و فاقد تزیین است . هر ناو شبستان به عرض 50/3 و طول 20 متر است . ناو متصل به مقصوره ، دوطبقه و غرفه دار است و به وسیله دو درگاه فوقانی از دو جانب به مقصوره مرتبط است و قبلا مزین به گچبری بوده که همگی فرو ریخته اند . تنها در سینه اسپر نخستین ناو شرقی و نیز روی جرز فاصل میانه آن با چشمه دوم، دو محراب گچبری از آثار قرن ششم هجری وجود دارد که با کتیبه های متعدد قرآنی به خط ثلث و کوفی تزیین شده اند . محراب سومی، در آخرین ناو شبستان غربی قرار دارد که ازآثار دوره صفوی است . این محراب با صفه پنج ترکی، آراسته به کنده کاری های بدیع و گچبری های جالب و پوشش مقرنس گچی خوش قطاری است . در گوشه جنوب غربی شبستان جنوبی، بنای چهار صفه ای است که ساختمان آن مربوط به زمانی پس از قرن هشتم هجری و احتمالا قرن نهم هجری است . این بنا به شماره 156 به ثبت تاریخی رسیده است . منابع: آگاهی نامه.1355،ش5،صص18-15؛سیفی فمی تفرشی.1370،صص94-89؛فرهنگی. 1374،صص398-318؛ فیض.1350،ج2،صص127-112؛مختاری طالقانی.1374،صص187-156؛ مشکوتی.1349،ص219؛ مهریار. 1374،صص800-763