مسجد جامع کبیر یزد از بنا های زیبا و باشکوه اسلامی ای است که در قرن ششم هجری، ساختمان اولیه آن، آغاز گردید؛ و از لحاظ عظمت بنا و صنعت معماری و کاشی کاری، کم نظیر و مورد اعجاب تماشا کنندگان است.
این مسجد بزرگ، در وسط شهر قدیم و داخل حصار، واقع شده است. کلیه مساحت آن، اعم از قسمت هایی که زیربنا است و جز آنها، 9800 متر مربع، و مساحت قسمت های مزین به کاشی، شامل کتیبه ها و غیره، در حدود 500 متر مربع می باشد. طول مسجد، 104 متر و عرض آن، 99 متر است. مسجد جمعه یزد دارای هفت مدخل با در ورود است، که به راه ها و کوچه های متعدد، ارتباط دارد.
بانی اولیه مسجد، «علاء الدوله کالنجار» -از دودمان آل بویه- بوده است که در زمان «ملک شاه سلجوقی»، در یزد، امارت داشته است. وی، مردی مذهبی و باعقیده بوده است. او در سال 504 هجری قمری (489 ه.ش.) به یزد آمده و در سال 527 ه.ق. (512 ه.ش.) در این شهر، وفات یافته است. آثار تاریخی او، فعلاً، ویران است.
پس از او، در سال 724 ه.ق. (703 ه.ش.)، مولای اعظم، «سید رکن الدین نظام الحسینی»، در سمت قبله بنای علاء الدوله ، زمین وسیعی را اختیار کرده و ساختمان مجللی را بنیاد نهاده است. این مرد، از بزرگان زمان خویش و در علو همت، بی نظیر بوده است. آثار خیریه دیگری نیز از خود به یادگار گذاشته که از جمله، میاه پربرکت وقف آباد می باشد. این سید جلیل، در حالیکه ساختمان گنبد و ایوان، ناتمام بود، در سال 732 ه.ق. (710 ه.ش.)، درگذشت و پس از او، مولانا «شرف الدین علی یزدی»، که از مفاخر یزد و از مردان بنام دوره تیموری است، بر حسب وصیت سید رکن الدین، گنبد و ایوان را به اتمام رسانید. طول گنبد از ابتدای ایوان تا محراب، 30 متر و عرض آن، 14 متر می باشد. سپس در زمان امیر تیمور، به سال 777 ه.ق. (754 ه.ش.)، گنبد و ایوان، به کاشی، مزین گردید.
در طرفین محراب، تاریخ اتمام کاشی کاری، و نام معمار آن، بر آجر های کاشی، نوشته شده است با این عبارات:
طرف راست: "عمل حاج «بهاء الدین محمد بن الحسین» یعرف بوالا الیزدی."
طرف چپ: "تم فی شهر محرم الحرام سنه سبع و سبعین و سبع مائه الهجریه ."
در 836 ه.ق (811 ه.ش.)، «امیر جلال الدین چقماق» -از معاریف و منسوبان «شاهرخ میرزا»، با حرم خود -ستی فاطمه خاتون- به یزد آمد. این بانوی بلند همت و خیر، در حین اقامت خود در یزد، آثاری نیک به یادگار گذاشت؛ از جمله، پیشگاه ایوان مسجد را با سنگ های مرمری که از تبریز به دستور وی آورده بودند، تزیین نمود؛ و دو ستون مرمر در دو طرف ایوان نصب کرد و بالای آنها، ستونی از کاشی به ارتفاع 18 متر بساخت و اکنون در قسمت فوقانی ستون کاشی مزبور، این عبارات، خوانده می شود:
سمت راست: "فی زمن السلطان الاعظم، معین الحق و الخلافه و الدین «شاهرخ بهادر خان سلطان» -خلد الله تعالی ملکه و سلطنته فی العالم-."
سمت چپ: "امرت باعلاء المبانی توفیقاً بفضل الله الحامی، امراه الامیر چقماق الشامی، سمیه بنت الرسول، فاطمه البتول؛ فتقبلها بقبول حسن؛ سنه 836 (811 ه.ش.)."
قبر این بانوی محترم، در کنار میدان امیر چقماق، در داخل گنبد آجری کوچکی قرار گرفته که متاسفانه در اثر عدم توجه و مرور زمان، دستخوش ویرانی است.
«خواجه غیاث الدین عقیل» نیز رواقی یا سالنی به طول 38 متر و عرض 9 متر، با آجر و گچ، در سمت راست گنبد ساخته و «شاه یحیی» -آخرین حکمران آل مظفر- هم رواقی به مانند رواق خواجه غیاث الدین، در سمت چپ گنبد بنا کرده است.
در سال 862 ه.ق. (837 ه.ش.)، «امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی» -وزیر یزد-، مسجد را مرمتی کرده و القاب «میرزا جهانشاه» را با خط نسخ، به کاشی نوشت و بر سردر مدخل بزرگ، ذیل کتیبه شاه نظام کرمانی -القاب شاهرخی-، قرار داد.
در سال 930 ه.ق. (903 ه.ش.)، «آقا جمال الدین محمد» که ابتدای جلوس «شاه طهماسب صفوی» در یزد حکمرانی داشت، دو منار بر دو طرف سردر مدخل بزرگ بساخت. محیط قاعده منار ها، 8 متر، و ارتفاع آنها، 50 متر است و سراپا مزین به کاشی الوان و اسماء جلاله می باشد؛ و آیات مبارکات قرآن بر آن منقوش است.
در زمان «فتح علی شاه قاجار»، به سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) که شاهزاده «محمد ولی میرزا»، حکمران یزد بود، صحن مسجد را کاملاً تعمیر نموده و رواق هایی از گچ و آجر، اطراف صحن، ساخته، و شبستانی در سمت مغرب مسجد، به مساحت 1008 متر مربع که هم اکنون بر پای است، بنیاد نهاد
شبستان دیگری هم در سمت شرقی مسجد، به مساحت 2046 متر مربع واقع شده که اکنون ویران است و از آثار ساختمانی علاء الدوله کالنجار می باشد. رواق های دو طرف گنبد، به وسیله راهرو های کوتاه و وسیعی، به داخل گنبد و ایوان مربوط می شود و هنگام انعقاد نماز جمعه، اتصال عده ای را که در این رواق ها به نماز می ایستند با عده ای که در گنبد هستند، آسان و میسر می سازد.
طول صحن مسجد، 83 متر و عرض آن، تقریباً 20 متر می باشد. وسط صحن، سکوی کوتاهی به طول 35 متر و عرض 15 متر ساخته شده که در ایام تابستان، نماز های صبح و شام، در آنجا، گزارده می شود.
چند رشته میاه، از آغاز ساختمان، از میان مسجد عبور می کرده که بعضی در سطح زمین و برخی در پایاب ها، جریان داشته است؛ اما اکنون به استثنای میاه زارچ که از همان زمان علاء الدوله در پایاب هفتاد و چهار پله ای جاری است، یا، جریان آب ها را بر خلاف دستور واقفین تغییر داده اند، یا خشکیده است.
در جلوی سردر مدخل، حوض هشت گوشه نسبتاً بزرگی ساخته شده که در زمان مولانا سید رکن الدین، میاه وقف آباد که از مستحدثات خود او بوده، دایماً در آن جاری می بوده و اکنون به عللی که در اینجا مقام بیان آن نیست، در سال، یکی دو دفعه بیشتر از مسجد عبور نمی کند؛ به طوری که این مسجد با همه عظمت، از حیث آب، در مضیقه است. یکی از خیرمندان در نظر دارد منبع وسیع و بزرگی، متناسب با احتیاجات مسجد به سبک جدید بسازد.
کتیبه داخل محراب، به آیه مبارکه "اقم الصلوه لدلوک الشمس … مقاماً محمودا" به خط نسخ و کاشی سفید، مزین گردیده است؛ و در بالای آن خطوط، همین آیات، به خط کوفی، بر کاشی زرد نوشته شده است. در وسط محراب، جملات "لا اله لا الله؛ محمداً رسول الله؛ علیاً ولی الله؛ حقاً حقا." بر کاشی زرد بسیار ممتازی دیده می شود و اسماء مقدسه حضرت رسول و ائمه دوازده گانه در ذیل آن کاشی، منقوش است.
گرچه تاریخ صریح این قسمت، معلوم نیست، ولی از این عبارات و نوع کاشی ها و خطوط، می توان حدس زد که شهرستان یزد از زمانی خیلی قدیم، «دار الشیعه» بوده است
نظرات بسته شده است.