1. موقعیت
این مسجد در میان روستای باستانی خسروشیر – که در جغرافیای تاریخی خراسان حافظ ابرو ذکر شد – قرار داشت. در حال حاضر، این مسجد میان دو روستای جدید خسروشیر و عباس‌آباد، و در فاصله تقریبی 95 کیلومتری شمال غرب سبزوار قرار دارد. در واقع روستای خسروشیر فعلی، نام خود را از روستای قدیم گرفته است.
2. ساخت و سازه
متأسفانه، فرسایشهای طبیعی و سیلابهای فصلی، قسمت اعظم بنا را تا چند دهه قبل منهدم کرد. آنچه امروزه از این مسجد معظم برجای مانده، جرزهای دو طرف یک ایوان به عمق 11 و عرض 6 متر می‌باشد، که پوشش و دیوار سمت قبله نیز فرو ریخته است. بدنه داخلی ایوان با گچ، اندود گردیده و جرزهای آن به ضخامت 170 سانتیمتر با آجرهایی به اندازه 5 در 23 در 23 سانتیمتر و ملات گچ ساخته شده، و شالوده آن از سنگهای لاشه بزرگ و متوسط و ملات گچ و به ارتفاع 70 سانتیمتر تشکیل شده است. محراب اصلی مسجد، در انتهای ایوان قرار داشته که در حال حاضر، فقط بخش تحتانی آن برجای مانده است. در دو طرف ایوان همانند مسجد آق قلعه، دو شبستان ستوندار وجود داشت که هر یک از طریق دو ورودی با طاق جناغی و سردر گچبری شده زیبا، به هم راه می‌یافتند.
بر بدنه خارجی دیوارهای ایوان، آثاری از دیوار و طاق وجود دارد. این آثار برجای مانده شامل انتهای دو تویزه در ارتفاع حدود 3 متری از یکدیگر، و داغی دیواری منهدم شده است که زمانی به بدنه شبستانهای دو طرف متصل بودند، که از دو طبقه بودن آنها حکایت می‌کند.
بنا به گفته سالخوردگان روستا، در کنار بقایای شبستان شرقی در حدود 60 سال قبل، مناره‌ای آجری وجود داشت که بر بدنه آن، کتیبه‌ای به خط کوفی و تزیینات آجرکاری صلیب شکسته و گره دیده می‌شد.[مولوی، نامه آستان قدس، ج7، 92 94]. برخی از اهالی روستاهای خسروشیر و عباس‌آباد، هنوز این بنا را <منار مسجد> می‌نامند. علت این نامگذاری، وجود مناره مزبور است.
3. ابعاد هنری و تزیینات
مسجد خسروشیر به دلیل داشتن ویژگیهای مختلف، اثری بسیار ارزنده است؛ به طوری که شاید بتوان آن را یکی از شاهکارهای هنری محسوب کرد. حتی آثار مختصر برجای مانده از آن نیز در حد و اندازه‌های یک اثر باارزش قلمداد شده، و تحت شماره 2093 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است[آرشیو معاونت پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی خراسان].
هنر گچبری با پختگی کامل و به بهترین وجه ممکن، در ایوان مسجد به کار گرفته شده؛ به گونه‌ای که نفاست خاصی به آن بخشیده است. در زیر قوس و دو سوی ایوان، دو ستون‌نما تعبیه شده که بر روی آنها، تزییناتی به صورت دایره با نقوش کنده‌کاری شده، شامل ستاره‌های هشت‌پر و شانزده‌پر، و در قسمتهای بالاتر به صورت منشور هفت و هشت‌وجهی گچبری گردیده است.
در را ‡ س ستون نماها که زیر پا کار قوس قرار گرفته، بانقوش ستاره‌ای شکل ریزکنده‌کاری، و بر روی تویزه‌ها نقوش هندسی و طرحهای گره برجسته گچبری شده است. نکته قابل توجه در تزیینات تویزه‌ها، وجود تزیینات آجرکاری در زیر لایه‌های گچ و گچبریهاست. این آجرکاریها با طرح گره و لوزیهای متداخل، شکل یافته‌اند.
پیشانی ایوان همانند ستون نماها و تویزه‌ها، حاشیه و پیشانی طاق و ورودیهای شبستانهای دو طرف ایوان، با کتیبه کوفی ساده، نقوش برجسته هندسی و گیاهی، و در جای جای بدنه ایوان با نقوش مختلف گچبری و تزیین شده است. مهمترین وارزنده‌ترین بخش تزیینات ایوان را، نواری به عرض حدود 50 سانتیمتر تشکیل می‌دهد که دور تا دور زیر طاق اجرا شده است. متن این نوار را با کتیبه‌ای مشتمل بر آیاتی از قرآن کریم به خط نسخ مایل به کوفی، و در حاشیه و میان حروف با نقوش اسلیمی، گچبری کرده‌اند. نحوه اجرای کتیبه ونقوش مزبور، به‌گونه‌ای است که همه سطح کار را پر کرده است.
بقایای رنگ لاجوردی در سطح کتیبه‌ها، نشان می‌دهد که سطح آن با رنگ لاجوردی اندود بود. این گچبریها بر روی سطحی که به عنوان آستر به کار رفته و متشکل از گچ مخلوط با خاکستر بوده است، ایجاد شده‌اند.
4. قدمت مسجد خسروشیر
ظواهر مسجد از جمله گچبریها، نوع نگارش کتیبه‌ها و به طور کلی سبک معماری بنا، باعث شده است تا برخی از صاحبنظران، این بنا را در ردیف آثار معماری عصر ایلخانی و همزمان با مسجد جامع ورامین تلقی کنند. [توحیدی، گزارش بررسی سبزوار]. لیکن با توجه به وجود تزیینات آجرکاری در زیر لایه‌های گچ و گچبریها و شواهد باستان‌شناسی موجود، می‌توان استنباط کرد که این بنا در عصر سلجوقی احداث شد، و طی قرون هفتم و هشتم هجری روی تزیینات قبلی را با تزیینات گچبری و کتیبه‌های مزبور پوشاندند [بختیاری شهری، گزارش ثبتی مسجد خسروشیر].
5. وضع موجوده
از چندی پیش، سازمان میراث فرهنگی خراسان عملیات مرمت و استحکام بخشی ایوان مزبور را آغاز کرده، و این اثر ارزشمند را از فروریختن حتمی نجات داده است. جای آن دارد که این تعمیرات تا بازسازی شبستانها ادامه یابد تا بدین طریق، یکی از مساجد تاریخی و ارزنده که نمادی از اعتقادات دیرینه و پویای مردم این مرز و بوم است، احیا شود.
نظرات بسته شده است.