معماری اسلامی اصفهان   شکوه بنا های اصفهان سده هفدهم ، بیش از سایر شاهکارهای معماری ایران در غرب مشهور است اصفهان در یکی از نخبه ترین بخشهای ایران قرار دارد . قرار داشتن آن در مرکز جغرافیایی ایران آن را به مکانی حاصلخیز ، با آب و هوایی معتدل و آب کافی زاینده رود ، آن را به مکانی منطقی برای سکونت تبدیل کرده است . احتمالا از عصر ساسانیان که سپاهیان « اسپهان » در دشت حاصلخیز اطراف شهر گرد آمدند آن را به این نام خواندند .مسجد تنها نمونه ای از انواع بناهای تاریخی ایران دردوره اسلامی است که از آثار سالهای نخست هجری تا کنون باقی مانده است .معماران و هنرمندان نیز سعی می کردند بهترین تجربه ها و ابتکارات خود را در بنای مساجد به کار گیرند تا عالی ترین نمونه های معماری را خلق کنند.مسجد سید        تاریخچه مسجد سید از بزرگترین و مشهورترین مساجد اصفهان ازقرن سیزدهم هجری است که به وسیله حجت الاسلام  حاج سید محمد باقر شفتی (1180-1260) از روحانیون بزرگ اصفهان و ازمراجع عالیقدر شیعه دراواخر قرن سیزدهم هجری ساختمان آن شروع شده و کاشیکاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است . چون عمر حجت الاسلام برای اتمام تزئینات آن کفایت نکرد ،قسمتی از آن توسط فرزندش حاج سید اسد الله « سید ثانی » و قسمتی توسط نواده اش حاج سید محمد باقر ولی هنوز تزئینات قسمتهایی از آن همچنان ناتمام مانده است . . ضریح فولادی نیز توسط محمد باقر ثانی برای جدش تهیه شده است .مسجد سید برای مطالعه کاشیکاری عهد قاجاریه بهترین بناهای اصفهان است . در کاشیکاری های این مسجد مخصوصاً در تزئینات گلدانها و منظره هایی که نمایش داده شده رنگ قرمز نقش عمده ای دارد.مسجد سید در محله بید آباد و جنب بازارچه بید آبادواقع شده است .در کتاب « تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان » می خوانیم : « … زمین مسجد را در زمان سلطان حسین فتحعلی خان اعتمادالدوله وزیرشاه  مزبور خریده بود که در آن مسجدی بنا کند . بر اثر هجوم افغانها مقدور نگردید .تا آنکه در زمان فتحعلی شاه قاجار حجت الاسلام شفتی مبادرت به این کار بزرگ کرد.»    سیر تحول بنا :باتوجه به کتیبه های بنا ، احداث ساختمان و کتیبه های آن در حدود 130 سال به طول انجامیده است .بدین صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم هـ . ق . شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنا ی جنوبی انجام شده بود . و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت .بررسی ساختاری و معماری بنا :نقشه بنای مسجد به صورت مستطیل شکل  ( 85×98 متــــــر ) مجموعآ 8075 متر مربع وسعت دارد و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می کند و بنای آن شامل بخشهایی است که در دیگر مساجد معتبر تکرار می شود : سردر ، صحن ، ایوان ، گنبد خانه ، شبستان ستوندار ، رواق و غرفه های دو طبقه اطراف صحن و به علاوه مدرس و حجره های مورد استفاده طلاب علوم دینی . سردر های مسجد  دارای کاشیکاری و کتیبه های تاریخی و غیر تاریخی است . صحن متناسب مسجد در اطراف با غرفه ها و حجره های دو طبقه و ایوانها محدود شده است و در میانه حوضی شکیل دارد . نماهای ایوانها و لچکی ها غرفه ها و رواقها با کاشیکاری خشتی دوره قاجار مزین شده و در ازاره ها نیز از پوشش سنگی استفاده شده است .در ضلع جنوبی صحن ، ایوان اصلی و در پشت طرفین آن گنبد خانه و شبستانهای ستوندار قرار دارد. نمای داخلی و خارجی ایوان با کاشیکاری پوشش یافته که معرف ترکیب زیبایی از نقوش مختلف و کتیبه های خطی است  بر بالای ایوان جنوبی ، برج ساعتی با تزئین کاشی ساخته شده است .تالار تدریس حجه الاسلام شفتی ، از دیگر آثار در خور توجه مسجد است که در محل آن را به چهل ستون مسجد می شناسند . در ساخت این بنا  به نظر می رسد از چهل ستون ایده گرفته شده باشد 9 ستون استفاده شده است که  دارای ستونهای چوبی ، درها و پنجره های ارسی زیبایی است . آرامگاه متشکل از گنبد خانه و رواقی است که با تزئینات متنوع کاشیکاری ، گچبری ، آیینه کاری و نقاشی  به همراه کتیبه های متعدد مزین شده است .در سقف آن از مقرنسهای زیبا با عناصر تخت بهره گرفته شده . مسجد سید اصفهان به دلیل وجود تزئینات بسیار جالب گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنائی و دیگر خطوط از استادان نامدار عصر قاجار در عداد یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجار قرار دارد که در گوشه گوشه آن شگردهای جالب معماری و تزئینات بسیار عالی خود نمایی می کند
 

کتیبه های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان

یکی از مساجد تاریخی شهر اصفهان مسجد سید است . بانی این مسجد ، حاج سید محمد باقر شفقی رشتی بیدآبادی (متوفی به سال 1260) است .

قسمتی از تزئینات به وسیله فرزند حاج اسدالله ( سید ثانی ) و قسمتی دیگر نیز توسط نواده اش حاج سید محمد باقر ثانی انجام شده است . ضریح فولائی نیز توسط محمدباقر ثانی برای جدش تهیه شده است .

در کتاب «تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان» میخوانیم: (.. زمین مسجد را در زمان سلطان حسین، فتحعلی خان اعتمادالدوله وزیر شاه مزبور خریده بود که در آن مسجدی بنا کند. ولی در اثر هجوم افغانها مقدور نگردید. تا آنکه در زمان فتحعلی شاه قاجار حجهالاسلام شفتی مبادرت به این کار بزرگ نمود… در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» تاریخ شروع بنا در سال 1240 و سال ساخت ضریح مقبره 1320 ذکر شده است.

کتیبهها و تاریخهای متعددی در قسمت مختلف بنا دیده میشوند.

کتیبههای ایوان جنوبی مورخ به سالهای 1255 و 1256 و 1299 و گنبدخانه دارای تاریخهای 1259 و 1288 و 1298 بوده و محراب تاریخهای 1259 و 1294 و 1297 برخود دارد.

در ایوان شمالی تاریخهای 1257، 1259، 1299، 1309 دیده میشود. دو کتیبه دیگر در ایوان شمالی تاریخهای 1277 یا 1307 و 1305 یا 1308 را نشان میدهد که مورد اختلاف است. ایوانهای کوچک طرفین ایوان شمالی مورخ به تاریخ 1318 میباشند و سردر جنوب شرقی دارای تاریخ 1259، 1310، 1311، 1312 است.

سردر شمالی تاریخهای 1227، 1337ه.ش، سردر جنوب غربی تاریخ 1311 و سردر ورودی رواق شرقی تاریخ 1315 را دارد.

سردر مقبره مورخ به سال 1360، 1368 و 1370 است و پنجره بالای ورودی آرامگاه تاریخ 1272، درب ورودی آرامگاه تاریخهای 1260 و 1322، گنبد بقعه سال 1272 و ضریح فولادی سال 1322 بر خود دارند.

سنگاب مسجد دارای تاریخ 1249 است. بنابر آنچه آمد، کتیبههای موجود در بنا از سال 1249 تا 1370 را در بر میگیرند.

خطاطان کتیبهها محمدباقر شریف شرامیان و اسدالله رجالی و عبدالجواد و کاشیکاران استاد حسنبن استاد علی، آقاجان کاشیپز و استاد معصوم بودهاند. در معرفی حجاران بنا از استاد حسنابنحسینعلی حجار و حاجی اسمعیل حجار نام برده شده است.

هنرمندان دستاندرکار ساخت و پرداخت ضریح استاد رمضان طلاکوب اصفهانی، حاجی غلامعلی، استاد یداللّه، کاظم شریف، استاد فتحاللّه و مباشر عبدالباقی بودهاند.

سیر تحول بنا:

با توجه به کتیبههای موجود در بنا، احداث ساختمان و تزئینات آن در حدود 130سال به طول انجامیده است. بدینصورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم ه.ق. شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنای جنوبی انجام شده بود. و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت.

قدیمیترین ماده تاریخ موجود در بنا، تاریخ ساخت آن را سال 1255 بیان میکند. در بالای اسپرهای دو طرف ایوان جنوبی در شعری از هلال شاعر قرن سیزدهم و چهاردهم میخوانیم:

چو شد معمور این معبد هلال از بهر تاریخش بگفتا «شد بنای کعبه ثانی باصفاهان» کتیبه سردر جنوب شرقی نشان میدهد که کتابت آن در سال 1259 انجام و در سال 1311 گردهبرداری شده است. تزئینات نمای خارجی سردر اصلی، و مدخان و راهروی طرفین آن همچنان تا سال 1377ه. ش. ناتمام مانده بود تا اینکه در این سال به همت حاج محمدرضا گازر کاشیکاری این فضا به انجام رسیده. خطاطان این تزئینات فضائلی، کهرنگی و جوادعلی کربلائی، کاشیپز آن حاجسیدحسین موسویزاده بودهاند. کف حیاط مسجد تا حدود چهل سال پیش خاکی بوده که بعدها به صورت سنگفرش درآمده است. اضافه شدن حوض و دو سکو در حیاط نیز مربوط به همان سالها میباشد. در جریان جنگ تحمیلی (1367-1359 ه.ش.) قسمتی از کاشیکاریهای مسجد در اثر موج انفجار فرو ریخت که در حال حاضر بازسازی شده است.

کتیبه های مسجد سید

کتیبه سردر جنوب غربی مسجد کتیبه سردر جنوب غربی مسجد بعد از جمله (قال اللّه تعالی) شامل آیه 13 و نصف از آیه 14 (سوره رعد) است و قسمت آخر آن به عبارت ذیل ختم شده است:

«کتیبه محمدباقر الشیزانی فی شهر محرم الحرام سنه 1311» آیه 13 سوره رعد:

و یسبح الرعد بحمده و الملنکه من خیفتل و یرسل الصواعق فیصیب بها من یشاءو هم یجدلون فی الله و هو شدید المحال نیمی از آیه 14 سوره رعد:

له دعوه الحق و الذین یدعون من دونه لا یستجیبون لهم بشیء الا کبسط کفیه الی الماء یعبلغ فاه

سردر شمالی مسجد سید:

تزئینات نمای خارجی سردر اصلی مسجد سید (در زنجر) که در ضلع شمالی آن واقع شده و مدخل و راهروهای طرفین آن همچنان ناتمام مانده بوده است، در سال حدول 1344 کاشیکاری شده است. کتیبههای نمای خارجی سردر به خط ثلث سفید و زردرنگ به زمینه کاشی لاجوردی شامل سورههای (قدر) و (کوثر) و (جمعه)، (آیهالکرسی) و بعضی آیات سوره شریفه (یس) است.

کتیبه ایوان غربی:

کتیبه ایوان غربی که در سنوات اخیر کاشیکاری شده به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی معرق لاجوردی بعد از جمله (بسماللّه الرحمن الرحیم) شامل آیه 35 از سوره (نور) است و تاریخ کاشیکاری این ایوان در انتهای کتیبه سال 1368 (هجری قمری) نوشته شده است.