مشبک کاری فلز

هر اثر هنری باید حاکی از ارزش خود باشد و جنس و اعتبار واقعی و اصلی آن اثر است که اهمیت دارد . مادامی که تاریخچه آثار هنری را نشناسیم و قصد هنرمند خلاق را نیابیم چه بسا که در قضاوت راجع به آن اثر و خالق آن دچار اشتباه شویم . از آنجا که نوسازی و صنعتی شدن سریع ایران در چند دهه اخیر ، اثری عمیق بر همه صنایع دستی و سنتی بخصوص فلزکاری داشته ، اغلب آثاری در ایران دچار رکود شده است .شواهد و مدارک باستانشناسی این نکته را تأیید می کند که شمال و مرکز ایران جزء قدیمی ترین مراکز صنایع فلزکاری جهان بوده است .
یکی از شهرهایی که در زمینه فلز و ساخت ادوات جنگی نظیر نیزه در زمان هخامنشیان رونق فراوانی داشته شهرستان نی ریز در استان فارس می باشد که تاریخ نویسان یکی از دلایل نامگذاری این شهرستان را به دلیل همین امر یعنی نیزه سازی بیان می کنند .
<< گفته شده که برخی از صنایع دستی بخصوص هنر فلزکاری از زمانهای قدیم توسط گروه یا نژاد معینی انجام شده است . >>
هنر فلز سازی در ایران ، خاصه در دوره صفوی ، یکی از نفیس ترین انواع فلزکاری در سراسر جهان به شمار می رفته ، تزیین اشیاء ساخته شده فلزی به روشهای گوناگونی انجام می شده و می شود که در بین مردم به قلم زنی معروف است ؛ مثلاً در شیراز تزیینات روی فلز را منبت کاری فلز می نامند که در کتابهای هنرهای باختری با نام Repousse آمده است . منبت کاری فلز یک نوع تغییر شکل نرم فلز است که با قلمهای مخصوص نوک تیز و نوک گرد انجام می شود و از زیر و روی آن چکش کاری می کنند و …
هر نوع طرح یک قلم منبت کاری مخصوص به خود دارد . نخستین اقدام در منبت کاری فلز تعقیب خطوط اصلی (کار قلم گیری با قلم نیم بر) نقشه است که با قلم پرداز به کار می پردازند . مرحله بعدی سوراخ کردن یعنی مشبک یا شبکه سازی فلز مورد نظر است . این کار توسط هنرمند حکاک انجام می شود ، اما اگر کار گسترده باشد توسط کارشناس و هنرمند مشبک کار (فلزکار) انجام می گردد . امروزه در اصفهان و تهران این نوع کارها روی اشیایی مانند عود سوز ، مشبک قلعه ، حباب چراغ ، فانوس ، آباژور و انواع گلدانها صورت می گیرد .
زیباترین و جالبترین نگاره های قلم زنی بر روی ظرفهای مسی و … از دوره قاجار رونق یافته است . نقشهای غیر اسلیمی ، گلهای در هم پیچیده و طراحی حروف و غیره از مشخصه های بارز اینگونه ظروف تزیینی است . رایجترین نوع مشبک فلز در دوره قاجار نوعی فانوس در اندازه ها و شکلهای مختلف و جنسهای گوناگون برای تاباندن نور بر سر راه افراد در خیابانها بوده است . امروزه نیز مشبک کاران فلز ، ظروف تزیینی مانند انواع آباژورهای پر نقش و نگار (مسی و برنجی) و بخوردان و گلدان و … را به بازار و خریداران اهل ذوق عرضه می کنند .
مشبک کاری ورقه های پولاد از محصولات تزیینی آهنگری است . شبکه کار صفحه های فولادی را با نام شبکه اسلیمی ، که کاربرد خاص خود را دارد و بلندی بعضی از آنها نیز تا یک متر می رسد ، انتخاب کرده و هنر و ذوق خود را در این ورقه های پولادی به کار می برد . این مشبک های اسلیمی فولادی اهمیت مذهبی دارد و در مراسم سوگواری محرم مورد استفاده قرار می گیرد .
سابقه استفاده از فرآورده های فلزی (آثار هنی و صنعتی) در جهان نیز ، چنان پیوسته با هم بوده که به دشواری می توان در این زمینه (هنر و صنعت) ملت و قومی را جدا از ملت و قومی دانست یا ویژگیهای رشته ای از آثار فلزکاری را از هم منتزع کرد . ممکن است فقط تکنیک کار و سلائق صاحبان ذوق و هنر و فرهنگ افراد (ملتها) با یکدیگر مغایر بوده باشد ، اما در چگونگی به کارگیری مواد و مصالح و استفاده کاربردی از آثار ، با هم اشتراک مساعی و اتفاق نظر داشته اند . به همین سبب امکان بررسی هیچیک از مشتقات فلزکاری از لحاظ تاریخی به شکل مجرد وجود ندارد . قابل اشاره است که رونق کار مشبک فلز در دوره سلجوقیان (حدود ۴۲۹ هجری قمری) به اوج رسیده است . استادکاران این هنر ( مشبک سازی فلز ) با مهارت تمام ، ظروفی مانند شمعدان ، عودسوز و … از خود به یادگار گذاشته اند که هم اکنون در موزه های معروف و مهم جهان دیده می شود .
فلزکاران دوره سلجوقی همه گونه اشیاء زیبا می ساختند از جمله اشیاء مفرغی پایه های شمعدان . این پایه ها را معمولاً به منظور سبکی و زیبایی به صورت مشبک می ساختند . فلزکاران دوره های بعد با ابداع و اختراع سبکهای جدید کارهای خود را توسعه دادند . ظرافت و ریزه کاری هایی که این هنر ایجاب می کند در آثار هنرمندان قدیم (سلجوقی) به نهایت نرسید ؛ این در حقیقت یکی از اسرار ایرانی است .
مفرغ کاری (فلزکاری) های دوره صفویه (۹۰۷ ۱۱۴۸) نیز زیباست و حتی ممکن است تا قرن هجدهم میلادی از بهترین کارهای جهان به شمار بیاید . در قرن دهم فلز فولاد ماده کار هنرمندان شد که فلزی است بسیار سخت ، ولی همین فلز در دست هنرمندان صفوی مانند قلم نقاشی مطیع و انعطاف پذیر شده بود . نقش صفحه ای فولادی که متعلق به قرن دهم است ، چنان زیباست که با قلم نیز بهتر از آن را نمی توان ایجاد کرد .
طرح این لوح به دست یک استاد تذهیب و یک استاد خطاطی به وجود آمده است .
در اروپا هیچ رقیبی برای درفش تیغه فولادی نمی توان یافت . این درفش ظریف و زیبا ، که طرح آن مشبک کاری شده به دسته عاج منقوش است ، در نوع خود بی نظیر می باشد . منابع عظیم مالی و فنی دنیای امروز نیز نتوانسته است حتی فندکی بسازد که با قوطی ابزار ساخت ایران در قرن هجدهم برابری و رقابت کند .