مهریز

مهریز از کهن ترین شهرهای ایران است که در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی یزد قراردارد. از دید بعضی از باستان شناسان، این شهر قبل از یزد جایگاه تمدن و زندگی بوده است بطوری که در چندین سال پیش استخوان انسانی در شیرکوه به دست آمد که پس از رادیو کربن شدن در آمریکا، قدمت آن ۴۰ هزار سال تخمین زده شد.
بنای شهر مهریز را به مهرنگار دختر انوشیروان ساسانی نسبت داده اند که در گذشته به نام مهرجرد یا مهریجرد خوانده می شده است. اولین نشانه کهن این شهر، کوه لاخصه (غربال بیز) است که نام آن از دختری به نام لاکسیا از زنان هخامنشی گرفته شده است. در دامنه کوه «غربال بیز» چشمه ای وجود دارد که از شکاف کوه سرازیر می شود. حوالی این چشمه به احتمال بسیار، سرچشمه تمدن در این منطقه بوده است. به طوری که حفاری های اخیر در چند صدمتری چشمه و پیدا شدن آثاری دال بر استقرار ، خود مؤید این مطلب است.
در طی کاوش های انجام شده در سایت غربال بیز بخش عمده ای از یک بنای خشتی که احتمالاً یک بنای مذهبی متعلق به دوران اشکانی است کشف شد. این بنا با وسعت ۱۶۰۰ متر مربع نخستین اثر مکشوفه از اشکانیان در مرکز ایران به شمار می رود. همچنین در اطراف مجموعه فوق آثاری از گورستان و آثاری از معدن کاری کهن نمایان شد که در حال مطالعه و بررسی است.
شهرستان مهریز طبق سرشماری سال ۱۳۸۰ ، بیش از ۳۰۰ اثر قدیمی و باستانی را در خود جای داده که با استقرار اداره میراث فرهنگی در مهریز، بازسازی و مرمت ۱۳ اثر مهم که در ذیل بدانها پرداخته می شود، آغاز شد.

باغ پهلوانپور
باغ پهلوانپور با صفا و تاریخی با وسعتی در حدود ۵ هکتار در میان باغات محله مزویر آباد در جنوب شرقی شهر مهریز واقع گشته که جاری بودن آب مداوم قنات حسن آباد در دو مسیر در این باغ و حضور صدها درخت چنار تنومند، جلوه و طراوت خاصی به این باغ بخشیده است. در وسط باغ عمارت کوشک یا شربتخانه قرار دارد که از معماری زیبایی برخوردار است. عمارت زمستانخانه در ضلع غربی باغ وبرجی گلی که طرح و نقوش آن۲به دوران زندیه و قاجار نسبت داده می شود از جمله آثار قابل توجه این باغ هستند. در کاوش های انجام شده در ضلع جنوب شرقی و نزدیک برج گلین نیز بازمانده حمام و آشپزخانه ای که در دل خاک مدفون شده بود بیرون آورده شد.
این باغ از جمله آثار باارزشی است که در صورت اتمام عملیات بازسازی و بازپیرایی می تواند نقش بسزایی در جلب توریست داخلی وخارجی داشته باشد.
قلعه مهرپادین
این قلعه از قلاع بسیار با ارزش و دیدنی است که در شمال مهریز و در محله مهرپادین واقع شده که قدمتی ۸۰۰ ساله دارد. این قلعه از دو دیوار استحفاظی بلند به ارتفاع ۲۸ متر و خندقی به دور آن ساخته شده است. قسمت داخل قلعه از نظر تقسیم بندی طبقاتی دارای دو قسمت شاه نشین وعام نشین است. طرح مرمت قلعه مهرپادین در سال ۱۳۸۰ آغاز گشت و قسمت های زیادی از قلعه بار دیگر بصورت اولیه مرمت گشت.

قلعه سریزد
روستای سریزد در فاصله ۵ کیلومتری شمال جاده یزد ـ کرمان قرار دارد و در حال حاضر از توابع دهستان خورمیز بخش مرکزی مهریز است. بافت قدیم روستا دارای خانه های بسیار زیبا با بادگیرهای دلپسند، مجموعه هایی همچون مسجد، آب انبار، حسینیه، رباط، کاروانسرا ، چاپارخانه، دروازه تاریخی (که اکنون فقط ستونی از به جای مانده ) است که آن را در زمره روستاهای تاریخی استان قرار داده است. در کنار این روستا قلعه ای عظیم چشم نوازی می کند که با وسعتی بیش از ده هزار متر مربع مساحت شامل سه طبقه است. این روستا که دارای دو دیوار دفاعی بلند است، شامل اتاق های بسیار زیاد و راهروهای بهم پیوسته می باشد، به طوری که سهل انگاری در انتخاب مسیر برای فرد ناآشنا باعث گم شدن در قلعه می شود. معماری ویژه قلعه آن را در ردیف قلعه های با ارزش ایران قرار داده به طوری که صاحب نظران آن را از نظر جلوه های معماری جالب تر از ارگ بم می دانند.
عملیات مرمت قلعه سریزد در سال ۸۰ آغاز گردید که در صورت تأمین بودجه می توان ضمن ادامه مرمت قلعه و ساخت راهی مناسب جهت بازدید توریست ها از قلعه توان گردشگری منطقه را بالا برد. متأسفانه افرادی سودجو هر از گاهی چند با شکستن قفل درب قلعه اقدام به تخریب فضاهای داخل قلعه و شکستن کوزه های سفالی بسیار بزرگ قدیمی می کنند که در صورت توجه بیشتر به این موضوع می توان از صدمه بیشتر به قلعه جلوگیری کرد.

دژ خورمیز
این قلعه که شالوده ای متعلق به دوران ساسانی دارد بر روی صخره ای از رشته کوه های منفرد شیرکوه در روستای خورمیز از محلات مهریز واقع شده است. در متون تاریخی از جمله در «جامع مفیدی» آمده است که «شاه هرمز پسر انوشیروان ساسانی به احداث روستای خورمیز امر فرموده و قلعه ای بر فراز کوه بساخت و نیز در تاریخ جدید یزد آمده است که برای مهرنگار در جنب مهرجرددهی بساخت و آن را هورمیز نام کرد» و اکنون آن را خورمیز خوانند.
حصار قلعه که بر روی کوه قرار گرفته است تا دامنه از سنگهای نتراشیده بنا شده و در قسمت های فوقانی دیوار به ارتفاع تقریبی دومتر ازخشت خام و روکش کاه گل می باشد. همچنین حصار قلعه دارای هفت برج دیده بانی است که از تزئینات بیرونی جالب توجهی برخوردارند. داخل قلعه که تا صدسال پیش در آن سکنی داشتند به نظر می رسد بارها مورد تجدید بنا واقع شده است. در قلعه چاهی مربع شکل است که اکنون خشک شده و مردم به آن چاه صاحب الزمان می گویند واعتقاد ویژه ای به آن دارند.
آنچه نگران کننده است این است که باوجود مرمت های صورت پذیرفته و قفل بودن درب قلعه توسط میراث فرهنگی، هفته ای چندبار قفل درب شکسته می شود و با وارد شدن افراد خاطی به قلعه آسیب های جدی به آن می رسد.در این رابطه شایسته آن است که ضمن گماردن نگهبان برای این اثر تاریخی، ضمن اطلاع رسانی صحیح از نقش تاریخی قلعه در تاریخ منطقه نسبت به حفظ بیشتر این اثر تاریخی همت گمارد.

رباط زین الدین
این رباط که از شاهکارهای معماری صفویه است از خارج مدور و از داخل دوازده ضلعی می باشد ومساحتی در حدود ۱۵۰۰متر بربه را به خود اختصاص داده است.
گرداگرد رباط را ۵برج به صورت نیم دایره احاطه کرده است. حیاط مرکزی دارای ۱۲ضلع می باشد که اطراف آن را شاه نشین، اتاق ها و اصطبل ها فراگرفته است. اگرچه کتیبه ای که نشان از قدمت بنا بود در سالهایی دور به سرقت رفته است ولی به احتمال زیاد رباط زین الدین در فاصله سالهای۹۹۶ تا ۱۳۰۸ هجری قمری در زمان شاه عباس اول ساخته شده است. این رباط که زمانی همانند کاروانسراهای دیگر ایران مدتی پاسگاه ژاندارمری بوده است، پس از مرمت و احیاء در سال۱۳۸۰ به بخش خصوصی واگذار شد که در صورت تکمیل و بازپیرایی می تواند به عنوان محل مناسبی جهت جذب توریست مطرح باشد؛ با توجه به اینکه بنا به گزارش میراث فرهنگی در فروردین ماه سال۱۳۸۱ تعداد ۱۲۰۰جهانگرد خارجی از این بنای ارزشمند بازدید نموده اند.

حمام منشاد
حمام منشاد در محله مرکزی روستای منشاد که از روستاهای خوش آب و هوا و سردسیر مهریز است واقع شده و قدمت آن متعلق به دوران قاجار است. در طی عملیات مرمت و بازسازی در سال۱۳۸۱ در مرحله اول زباله ها و خاکهای موجود در پشت بام حمام تخلیه شد تا طی آن فشار وارده بر روی سقف حمام کاسته شود و درمرحله دوم با ترمیم قسمتی از دیوارها، حریم بنا مشخص گشت.
حمام استهریج (موزه مردم شناسی مهریز)
این حمام که متعلق به اوایل دوران قاجار است در شهر مهریز واقع شده و پس از بازسازی و مرمت در سال۱۳۸۰ به موزه مردم شناسی جهت شناخت آداب و رسوم و اعتقادات مردم منطقه تغییر کاربری پیداکرد. طرح کلی بنا مانند اکثر حمامهای قدیمی به صورت زیرزمینی طراحی واجرا شده و با مساحتی حدود ۶۵۰مترمربع در ۶متری عمق زمین واقع گردیده است. قبه های موجود در سقف و شیشه های رنگین که بعد از مرمت در آن به کار رفته با انعکاس نور طبیعی محیط زیبایی را برای موزه فراهم می آورند. آنچه در این موزه حائز اهمیت و فراموش ناشدنی است، این است که بیشتر اشیای موزه به همت مردم فرهنگ دوست مهریز به موزه تقدیم شده است.

لازم به ذکر است که در مجموع بیش از ۴۰۰اثر شامل ابزار و وسایل مربوط به مشاغل سنتی، ظروف فلزی و شیشه ای طبخ و صرف غذا، کتیبه و سنگ نبشته های قدیمی، اسناد و قباله های قدیمی، پوشاک سنتی مردم منطقه و وسایل استحمام و ابزار جنگ در موزه جمع آوری شده است.

مجموعه مهرپادین
این مجموعه در یکی از قسمت های بافت قدیمی شهر مهریز جای دارد که قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری و دوره آل مظفر برمی گردد که شامل اماکنی شامل امامزاده سیدیاس الدین، بازارچه مهرپادین و حسینیه ارشاد و مسجد جامع است. محله مهرپادین که این مجموعه را در دل خود جای داده است از نظر تاریخی، هسته اولیه شکل گیری شهر مهریز می باشد که نشاندهنده اهمیت ساخته شدن بناهای مذهبی در آن است.
امامزاده سیدغیاث الدین مهریز از اهمیت ویژه ای در بین مردم منطقه برخوردار است که به دلیل واقع بودن در بافت قدیم شهر و نیز نوع سبک اجرای ساختمان وتاریخی بودن بنا مورد توجه اهل فن وهنر نیز بوده است. قدمت امامزاده به ۹۰۰سال پیش می رسد و در اطراف آن شبستان و زمستان خانه وتابستان خانه مسجد جامع کبیر مهرپادین ارزش مضاعف به آن بخشیده است.
مجموعه دارای بازارچه ای است که دارای مغازه هایی در دوطرف می باشد. متأسفانه در اثر متروک شدن بازارچه مقدار زیادی زباله های ساختمانی وغیربهداشتی محوطه بازارچه را احاطه کرده و قسمتی از مغازه های بازارچه تخریب گشته بود که توسط میراث فرهنگی در سال۸۰ مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفت.

سرو کهنسال منگاباد
این سرو که در محله منگ آباد مهریز قرار دارد، قدمتی برابر ۱۵۰۰سال را داراست که همچون نگهبانی سلحشور، قرن هاست که بر فراز شهر ایستاده و نظاره گر پویایی شهر می باشد. اداره میراث فرهنگی شهرستان مهریز طی تعیین حریم سرو در سال۸۰ اقدام به فضاسازی سرو منگاباد نمود تاجهت بازدید میهمانان خارجی و داخلی مناسب تر شود.

تاریخ مهریز
مجموعه‌ی مهرپادین مهریز که شامل حمام، امامزاده، قلعه، آب‌انبار و بازارچه است، به قرن هشتم هجری قمری تعلق دارد و تقریبا یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های شهری منطقه است. این مجموعه در مرکز ـ محله‌ی مهرپادین و در کنار محله‌ی مهرآباد، هسته‌ی اولیه‌ی شهر تاریخی مهریز محسوب می‌شود.

انتساب این مجموعه به مهرنگار ـ دختر انوشیروان ساسانی ـ بازمی‌گردد. مجموعه مهرپادین در سال 1378 به ثبت آثار ملی رسیده است و به‌دلیل نبودن اطلاع‌رسانی مناسب در مهریز و نداشتن راهنما در مجموعه، بسیاری از گردشگری به دیدن مهرپادین نمی‌روند.

مجموعه‌ی تاریخی مهرپادین شامل آثار ارزشمندی مانند حمام و مسجد جامع، امامزاده (کشته‌خانه)، قلعه، آب‌انبار و بازارچه است که در روزگار فرمان‌فرمایی آل مظفر (سده‌ی هشتم هجری قمری) پی‌ریزی شده و مرکز محله‌ی مهرپادین را شکل می‌داده است. البته زمان پیدایش محله‌ی مهرپادین به‌عنوان هسته‌ی نخستین شهر مهریز، بسیار پیش‌تر از دوران آل مظفر بوده است و بنا به شهادت متون تاریخی، به روزگار انوشیروان شاهنشاه دادگر ساسانی (531 ـ 579 میلادی) بازمی‌گردد.حمام زیبای مهرپادین با زیربنایی حدود 500 متر مربع در دوران قاجار و در دو قسمت مردانه و زنانه بنا شده است و شامل فضاهایی مانند رختکن، گرمخانه، خزینه و … است.

وضعیت اجتماعی:
این شهرستان با وسعت 14684 کیلومتر مربع، بر طبق آمار سال 85 دارای جمعیت معادل ۴۴۳۹۱ نفر بوده است. از شمال به شهرستان یزد، از جنوب به استان کرمان و فارس و از شرق به قسمتی از استان کرمان و از غرب به بخش مرکزی نفت و استان فارس محدود می‌شود. مرکز این شهرستان، شهر مهریز است که در 35 کیلومتری جنوب شهر یزد قرار دارد.
به دلیل حاصل‌خیزی اراضی این شهرستان، بیشتر مردم این منطقه به کار کشاورزی اشتغال دارند. یکی از چشمه‌های پر آبی که بخش عمده آب کشاورزی منطقه مهریز و یزد را تأمین می‌کند، چشمه زیبا و تماشایی «غربالبیز» در نزدیکی روستای «مذوار» است. مردم این منطقه در کنار کشاورزی و دام‌داری به صنایع دستی نیز اشتغال دارند. از مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان می توان از قالی بافی نام برد. نقشه‌های اصیل فرش مهریز با طرح‌های یزد و کرمان بافته و به بازار عرضه می شود. از دیگر صنایع دستی این شهرستان می توان آهنگری، سریشم، گیوه بافی، سبدبافی و چاقوسازی را نام برد.

وجه تسمیه:
مهریز نام شهر مشخصی نیست، بلکه عنوان ناحیه‌ای است شامل مجموعه‌ای از روستاهایی که نام قدیم آن‌ها مهریجود بوده و به مهرنگار دختر انوشیروان نسبت داده شده است. اما تا قبل از 1318 وجه تسمیه مهریز دقیقاً مشخص نبود. مهریز در حدود 16 قرن قبل (در زمان حکومت ساسانیان) ناحیه‌ای طبیعی در جنوب دشت یزد و دامنه جنوب شرقی شیرکوه بوده و قنات‌هایی از آن سرچشمه می‌گرفتند که در مواردی پس از طی یک مسافت 40 کیلومتری به مظهر خود می‌رسیدند. اما «مهرنگار/خانم» دختر انوشیروان دستور می‌دهد قنات‌هایی در منطقه احداث شوند که با طی مسیر کمتری به مظهر خود برسند. پس از آنکه این قنات‌ها موجبات آبادانی قصبه یا ناحیه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبرداران شاهزاده خانم، آبادی جدید را «مهرگرد» نامیدند. عنوان مهرگرد در گذشت زمان به «مهریجرد» تبدیل شد و امروزه مهریز خوانده می‌شود.