در زبان فارسی، واژه هنر معادل ” فن ” و گاه ” صنعت ” به کار رفته است .به غیر از آن این واژه به معانی مختلف نظیر : علم ، کمال ، فضل ، زیرکی ، شجاعت ، عدالت ، شهامت و تقوی نیز یاد شده است .هنر فرش دستباف ، کاشیکاری ،خوشنویسی و معماری ایرانی بیش از همه چشم گیر است و در دنیا شهره آفاق است .
عمر فرش ایرانی به تاریخ کهن هنر و فرهنگ ایرانی بر می گردد. تحسین جهانیان از هنر ایران به خصوص قالی ایران ناشی از تلاش ، عشق و ذوق هنری مردم ایران همراه با فرهنگ ملی و پر رمز و راز ایرانیان می باشد .
حدیث فرش ایران ، حدیث عاشقان ناشناخته ایست که هنر خود را که تنها خودشان به مفهوم آن آشنا هستند ، با پیچیدگی نقش و نگاری که با رنگ به آن معنی داده اند فروتنی و اخلاص هنرمندان فرش ایران ستودنی است طوری که آنان حتی از به جا گذاشتن نام و نشان و زمان خویش بر روی آفریده خود پرهیز داشته اند .تاریخ پر فراز و نشیب ایران ، بخشی از سرگذشت ما ایرانیان ، در اساطیر ، افسانه ها و داستانهای تاریخی سیر می کند .حماسه پرداز بزرگ ایران ، حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی در ابتدای اثر ماندگار و بی مانند خود ،« شاهنامه» درباره تاریخچه گستردنی و رشتن در ایران اشاره دارد و علاوه بر آن بافتن فرش را نیز به طهمورث نسبت می دهد.
نقوش فرش دستباف گاهی پیام دار نوع فرهنگ جاری ،تاریخ،معماری،اقلیم و زمان بافت آن می باشد . طرح و نقشه در فرش نشانگر نوع نگاه هنرمندان به محیط و اقلیم و طبیعت پیرامون است ، نقوش فرش دستباف ایرانی مملو از جهان بینی فلسفی و معنویت صاحب اثر در نهایت سادگی جلوه می نماید . هنرمندان علاوه بر بکارگیری عناصر طبیعی و یا خیالی ، عوامل و پدیده های موثر در زندگی بشری را اعم از وقایع تاریخی ، حوادث طبیعی ، معماری و غیره را به زبان نقش و نگار با مهارت و چیره دستی خاصی به تصویر می کشد .نقوش و طرح های فرش هر کدام نماد و پیام دار معنویت و عرفان می باشند . از انواع طرح های موجود در فرش دستباف می توان طرح اسلیمی ، افشان ، بته ، درختی ، شکارگاه و غیره را نام برد که هر کدام پیامی را می رسانند .
هنر اسلیمی الهام گرفته از پیچ و خم گیاهان و جانوران و درختان و نقشو نگار طبیعی است . از انواع طرح های اسلیمی می توان دهان اژدری و ماری را ذکر کرد . چون آرایش و شکل ظاهری خطوط این نقوش همچون اندام اژدهای افسانه ای و مار است ، به همین نام نیز معروفند .
طرح افشان ، برگرفته از گلها و گیاهان و شاخ و برگ درختان و حیوانات می باشد . نقش بته ، نشانه درخت سرو است . سرو مظهر و نماد سبزی و شادابی بوده که این طرح در خاتم ها ، شال ها ، قالی ، گلیم و حتی در کاشیکاری بناها دیده می شود .در طرح درختی ، بیشتر از درختان سرو ، بید مجنون که نماد حزن و اندوه را تداعی می کند استفاده می شود .
نقوش فرش دستباف
نقش درخت در زندگی آدمی همیشه دارای اهمیت بوده زیرا از درخت سرو می توانستند نیازهای خود را تامین کنند . در جاهایی که درخت نبوده مانند اقلیم کویری و خشک ، افراد آن مرز و بوم تصویر آن را بر روی صنایع دستی و دست بافته ها می آفریدند .نقشه شکارگاه متشکل از انواع حیوانات از جمله غزال ، گرگ ، شیر ، آهو ، پلنگ و انواع پرندگان است همچنین از شاخه های درخت و گل نیز بهره جسته که به نقش شکارگاهی حالتی زیبا و دلنشین می دهد .در بخش های زمینه و حاشیه فرش تصاویر انسانها در حال صید و شکار حیوانات وحشی دیده می شود .گاهی در بعضی از نقوش فرش نقش سیمرغ دیده می شود که سیمرغ پرنده ای افسانه ایست که مظهر ذوب و حل شدگی است ; مظهر پرداخت تمام عیار و وابستگی مطلق است که به کبوتر صلح نیز معروف است .وجود سیمرغ در ادبیات فارسی و عرفانی و تاملات متفکران ما و نیز /یش از اسلام سابقه دارد . در شاهنامه بنا بر قراین نقش مربی و راهنما یا حضرت جبرییل (ع) را بازی می کند ، زال را بزرگ کرده و تربیت می کند و در هنگام نیاز به کمک قهرمانان می شتاید . در ادبیات فارسی ، ماه مظهری از روی زیبا ، نرگس نماینده چشم ،بنفشه مظهر زلف ، باران نشانی از اشک ، گیسو حکایتی از آبشار ، شب نشانی از گرفتگی ، بهر تاکیدی بر باروری و شادابی و نمادهای دیگر است که هر یک دلالت بر امری دارد. باغ با اوصاف خاص ظاهری ، نماد بارزی از بهشت موعود است به نحوی که تفسیر لفظی و کلامی آن در قرآن کریم و نهج البلاغه و بعد از آن در حدیث ها و روایت های اسلامی و سپس در دیوانهای شعرای معروف معاصر و متاخر ایران است .نقوش هندسی موجود در فرش ایرانی در عین سادگی شاید بیان کننده یک بیت شعر، آیه یا سوره ای از قرآن کریم ، داستانی افسانه ای ، تاریخی و یا حدیثی از انبیا باشد. هنر ایرانی سخن و حدیث عشق و معرفت و روحانیت است و ایران را می توان مهد تمدن و فرهنگ و هنر به شمار آورد .