تعریف و مشخصات مناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می کند. اما بنا به یک تعریف کلی ، در این مناطق ، تبخیر و تعرق بیشتر از نزولات جوی است . به بیان دیگر از دیدگاه هیدرولوژیکی در این محیطها بیلان آب منفی است چرا که به واسطه درجه حرارت بالا و خشکی هوا تبخیر و تعرق از سطح خاک و گیاه از بارندگی فزونی می گیرد.
به دلیل کمی بارندگی ، پوشش گیاهی در این مناطق فقیر و پراکنده است و حیات وحش و گیاهان بستگی نزدیکی به وجود منابع کوچک و بزرگ آب دارد بارندگیها در این مناطق بسیار نامنظم و بعضاً با شدت زیاد می بارد که عمدتاً به دلیل نبود پوشش گیاهی کافی و اقدامات مدیریتی آبخیر ، باعث وقوع سیلابهای مخربی می گردد و حتی در مجاورت دریاها و مناطق مرطوب نیز وجود دارند . برآورد می شود که در دنیا بر 295 میلیون هکتار بیابانهای ساحلی وجود دارد . بیابانهای ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان نمونه ای از آنهاست . مهمترین خصوصیات مناطق خشک را می توان در موارد زیر خلاصه کرد :
1- بارندگی پراکنده و غیر قابل پیش بینی بوده و تغییرات سالانه نسبت به مقدار متوسط شدید است.
2- مقدار متوسط تبخیر و تعرق به مراتب بیشتر از متوسط سالانه بارندگی است .
3- آب مهمترین عامل محدود کننده رشد کشاورزی و تولید است .
4- تغییرات زمانی و مکانی وسیعی در مورد درجه حرارت و خشکی وجود دارد.
تقسیم بندی مناطق خشک
این مناطق به دو زیر ناحیه خشک و نیمه خشک تقسیم می شوند که به ترتیب به نامهای استپ ( Stepp ) .
بیابان ( Desert ) موسومند .
پوشش گیاهی
تقریباً عاری از پوشش
پراکنده و نامشخص
استپ های ناپیوسته
استپ و ساوانا
کاربرد بالقوه اراضی
فاقد کشت دیم و فاقد مرتع
پرورش دام به صورت کوچ نشینی و کشاورزی صرفاً باستحصال آب
پرورش دام کشت دیم
پرورش دام و کشاورزی
آنچنان که از جدول فوق مشخص می شود میزان بارندگی در نواحی خشک به کمتر از 300 میلی متر در سال محدود می گردد و اکثراً نیز بیش از 100 میلی متر نیست که در مقایسه با مقادیر تبخیر و تعرق که گاه به چندین متر می رسد بسیار اندک است و لزوم بهره گیری هر چه بیشتر از نزولات جوی و مخازن آبهای زیرزمینی و منابع آبهای سطحی را آشکار می سازد .
گسترش نواحی خشک و بیابانی و پیامدهای بیابان زایی در بسیاری از کشورهای منطقه و شمال آفریقا معضل عمده بر سر راه توسعه پایدار است .
درایران نیز بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک ازآن جمله اند . طبق آمارها و گزارشات موجود ، خطوط همباران اصلی که ناحیه کویری ایران را در بر می گیرند . عمدتاً 100 میلیمتر و 150 میلیمتر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوزه مرکزی این مقادیر به 25 و 50 میلیمتر نیز کاهش می یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است . تبخیر از سطح این حوزه ها نیز بسیار زیاد و به بیش از 2500 میلیمتر در سال بالغ می گردد ( میانگین تبخیر سالانه در شهرستان طبس در استان خراسان حدود 4075 میلیمتر گزارش شده است ) و از این هر گونه تولید و توسعه کشاورزی و صنعتی در این نواحی در گرو تهیه آب خواهد بود .
مقابله با گسترش خشکی و بیابانی شدن چندان ساده نیست لیکن بشر می تواند فعالیتهای خود را در این زمینه بر اساس چرخه آبشناسی Hydrological طوری تنظیم کند که مقدار مشخصی آب ، بدون بروز تاثیرات نامطلوب جانبی نظیر پدیده بیابان زائی ، نیازهای او را برآورد سازد .
– ویژگیهای زیستی گیاهان و جانوران در مناطق خشک
فقدان یا کمبود شدید بارندگی و منابع آبی در مناطق خشک و نیمه خشک و اقلیم زیستی خاص این نواحی ، سازگاری های ویژه ای در گیاهان و جانوران بومی مناطق فوق به وجود آورده است تا امکان ادامه حیات در شرایط تنش رطوبتی یا کیفیت نامناسب آب و خاک داشته باشند . گیاهان این مناطق دارای خصوصیات فیزیولوژیکی و مرفولوژیکی خاصی هستند که باعث می شود از حداقل ذخیره رطوبتی در خاک و هوا استفاده کنند و اندوخته رطوبتی گیاه نیز کمتر از حد معمول تلف شود . عمیق ترین سیستم ریشه ای برای جذب آب از اعماق پایین تر خاک ، خاردارشدن ساقه ها و کوچک شدن سطح برگها برای کاهش میزان تبخیر ، وجود پوششی مومی و چرب در سطح برگها ، افزایش اندامهای ذخیره کننده رطوبت ، گوشتی و آبدارشدن ساقه و….. نمونه ای از این تغییرات مرفولوژیکی است . از نظر ساختار درونی و فیزیولوژیکی نیز در گیاهان هورمونهای تنظیم کننده خاص با توجه به خشکی اقلیم منطقه و کمبود رطوبت ترشح می شود و فرآیند تعرق گیاه از ساز و کار ویژه ای تبعیت می کند .
گیاهان مقاوم به خشکی را اصطلاحاً زیروفیت Xerophyte گویند که به 4 گروه تقسیم می شوند .
1- گیاهانی که از خشکی فرار می کنند : گیاهانی هستند که مقاومت چندانی به خشکی دارند ولی بذر آنها مقاوم است و طول دوره رشد خود را قبل از رسیدن دوره خشکی ( Dry spell ) به اتمام می رسانند .
2- برخی از گیاهان نیاز آبی خود را حسب شرایط کاهش می دهند . یعنی برای تولید 1 واحد ماده خشک آب کمتری مصرف می کنند مثل برخی ارقام غلات در مناطق نیمه خشک که اصطلاحاً آن را طفره از خشکی گویند .
3- گیاهان متحمل خشکی : این گیاهان خصوصیات مرفولوژیکی خاص دارند که خشکی را تحمل می کنند .
4- گیاهان مقاوم به خشکی : نظیر کاکتوسها که آب را درون بافتهای خود ذخیره می کنند و درموقع خشکی از آن استفاده می کنند .
گروهی دیگر از گیاهان بر اساس خواهشهای اکولوژیکی خود مختص کاشت و رویش در مناطق خشک و کم آب و به ویژه اراضی شور هستند . که عمدتاً اراضی و آبهای جاری د رمناطق خشک و بیابانی به دلیل تبخیر زیاد شور و لب شور است . به این گیاهان اصطلاحاً شور پسند ( Halophyte ) گویند .
ارقام و گونه های مختلفی از گیاهان شورپسند ( انواع بوته ای تا درخچه ها و درختان ) در نقاط خشک ایران رشد و نمو دارند که دارای کاربردهای بالقوه فراوانی نیز در مصارف مختلف هستند . در بسیاری از کویرهای جهان مخازن بزرگی از آبهای شور وجود دارد که حاوی مقادیر زیادی نمک است . چنانچه بتوان به شکلی از این آبهای شور برای آبیاری استفاده کرد ، اراضی کویری بیشتری به زیر کشت می آورد و آبهای غیر شوری که در حال حاضر صرف آبیاری می شد را می توان به مصرف شرب انسان ها رساند . یافته های جدید علوم خاک و فیزیولوژی گیاهی و تکنیکهای جدید آبیاری نشان می دهد که با مدیریت دقیق می توان از آب شور برای کاشت گونه های متفاوتی از گیاهان عادی و شور پسند که خود نقش مهمی در تثبیت شنهای روان و جلوگیری از بیان زائی دارند استفاده کرد .
نظرات بسته شده است.