چرخ

چرخ یا بالابان (Saker falcon) با نام علمی Falco cherrug یکی از گونه‌های بزرگ تیره شاهینیان (Falconidae) است.
چرخ بزرگترین شاهین بومی ایران است. طول بدن آن از ابتدای خم بال تا انتهای دم در حالت معمولی از 38 سانتی متر تا 43 سانتی متر متغیر است و در حالات بسیار استثنایی به 47 سانتی متر نیز می‌رسد. به این اندازه رسیدن چرخ بستگی به پارامترهای زیادی از جمله مساعد بودن شکارگاه، جوانی والدین و نوع زیر گونه این پرنده دارد. اما عموما طول پرندگان بومی ایران به زحمت از 43 سانتی متر (از ابتدای خم بال تا انتهای دم) تجاوز می‌کند. در تیره شاهینیان پرندگان ماده بزرگ‌تر از نرها هستند. به طور تقریبی می‌توان گفت اندازه‌هایی مابین 38-40 سانتی متر و از 40 سانتی متر به بالا ماده هستند.
پرندگانی که روی گستره مرزی تشخیص نر و ماده از لحاظ اندازه قرار دارند را می‌توان از روی بزرگی سر و پنجه‌ها تشخیص داد. پرندگان ماده سری کوچک‌تر و پنجه‌هایی کلفت‌تر دارند. اما از لحاظ رنگ‌آمیزی تفاوتی بین نر و ماده وجود ندارد.
دم این پرنده نسبتا بلند و دارای بال‌هایی دراز و نوک تیز است. طول بال‌های این شاهین بزرگ بین 105 تا 129 سانتی متر متغیر است. این پرنده گونه مهاجر است و در فصول سرد سال به مناطق گرم‌تر مهاجرت می‌کنند. به این پدیده اصطلاحا زمستان گذرانی گفته می‌شود. تمامی زیر گونه‌های این پرنده مهاجرت دارند، حتی پرندگان بومی نیز این کار را انجام می‌دهند؛ اما مسافتی که مهاجرت می‌کنند بسیار کمتر از پرندگان دیگر است.
زیست گاه
در حقیقت چرخ را می‌توان شکارچی روز زی علفزارهای وسیع دانست. اما این امر بدین معنی نیست که این پرندهن در کوهستان و کوهپایه‌ها دیده نمی‌شود. در واقع استپ را اولین و اصلی ترین زیستگاه این پرنده قلمداد می‌کنند. اگر بالابانی در شکاف صخره‌ای تخم گذاری کرده باشد؛ یقین بدانید این لانه مشرف به دشت وسیعی است. دلیل این امر نیز بسیار واضح است: به دلیل مورفولوژی خاص این پرنده که شامل بال‌های بلند و نوک تیز است؛ قدرت شکار در مناطق جنگلی پردرخت را ندارد.
پراکندگی جغرافیایی در دنیا
گاهی اوقات به این پرنده، شاهین بیابان (Desert falcon) اطلاق می‌شود. پراکندگی جغرافیایی چرخ از اروپای غربی تا شمال کره و از مرزهای جنوبی جنگل‌های تایگا سیبری تا بیابان‌ها و استپ‌های مرتفع خاورمیانه و تبت است، چرخ در حقیقت یک پرنده بیابانی و نیمه بیابانی است.
پراکندگی جغرافیایی در ایران
در فصل مهاجرت این پرنده در تمامی نقاط ایران به جز مناطق جنگلی دیده می‌شود؛ بالابان‌هایی که در ایران تولید مثل می‌کنند د رتمامی نقاط ایران به جز نواحی جنوبی استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر وجود دارند. اما در بعضی از مناطق مانند نواحی شمال شرقی (استان‌های گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و سمنان) ورشته کوه‌های زاگرس تولید مثل آنها بیشتر است. در بقیه مناطق ایران و به خصوص استان تهران نیز این پرنده تولید مثل می‌کند.
رژیم غذایی
این پرنده شکاری پستانداران و پرندگان کوچک تا متوسط را در طبیعت شکار می‌کند. رژیم غذایی چرخ در وحش بسیار متنوع است. این پرنده از خانواده موش‌ها Muridae شامل موش‌ها ،‌هامسترها، ول‌ها و عمدتا جربیل‌ها، خانواده سنجاب‌ها Sciuridae، تیره کبوتریان columbidae راسته سوسمارها order sauria وعمدتا خانواده آگاماهاAgamidae، حشرات مناطق استپی مانند ملخ و بسیاری دیگر از جانوران در رژیم غذایی خود استفاده می‌کند. میزان مصرف از هر یک از این منابع غذایی بسته به سن پرنده ومنطقه زیست آن متفاوت است. برای مثال بالابان ماده در سه روز اول خارج شدن جوجه‌ها از تخم فقط آنها را با حشراتی مانند ملخ و آگاماها تغذیه می‌کند. چرا که گوشتی زودهضم و مقوی برای جوجه‌ها دارند. یکی دیگر از موارد، منطقه زیست این پرنده است. اگر چرخ در مناطقی زیست کند که در آن موش به وفور یافت شود، بیشتر به شکار آنها می‌پردازد.
اما مطلبی که در این باب اهمیت دارد این است که تقریبا در بین تمامی بالابان‌ها جدا از زیرگونه و مناطق زیستشان ول‌ها Arvicolinae و جربیل‌ها Gerbillinae سهم بسیار عمده‌ای در رژیم غذایی این پرنده شکاری دارند.
لانه سازی Nesting
فصل جفت گیری این پرنده از اواسط اسفند ماه تا اوایل فروردین ماه در ایران است که البته با توجه به شرایط آب و هوایی دارای تلرانس 15 روزه است در فصل جفت گیری این شاهین بزرگ لانه سازی نمی‌کند وترجیح می‌دهد از لانه‌هایی که توسط سایر پرندگان مانند کلاغ سیاه Ravens، کورکور سیاه Black kite، سارگپه پا بلند long – legged buzzard، عقاب شاهی Imperial Eagle، و یا حتی لانه‌هایی که به دست بشرت ساخته شده اند Artificial nest استفاده کند.
در بسیاری از مناطق کشورمان سرزمین‌های استپی وسیعی وجود دارند. پوشش گیاهی شامل رستنی‌های کوتاه قامت است و تا جایی که چشم کار می‌کند از این گیاهان دیده می‌شود. در این بیابان‌ها، ظرفیت بسیار بالایی برای زندگی پستانداران و پرندگان کوچک وجود دارد و لیکن لانه‌های مناسب برای پرندگان شکاری در محدودیت قرار دارد. در این گونه استپ‌ها است که چرخ falco cherrug روی زمین لانه می‌سازد.
به علت عدم وجود مکانی مناسب برای لانه سازی و در دسترس بودن فراوان دکل‌های برق در سالیات اخیر بالابان‌ها روی آنها تولید مثل می‌کنند. این پدیده برای ادامه نسل این گونه بسیار مضر است.وجود میدان‌های مغناطیسی قوی در حوالی دکل‌های برق و خطوط انتقال آن ، اثرات سویی روی جوجه‌ها و حتی والدین می‌گذارد و در سالیان آینده قدرت باروری آنها به شدت تهدید می‌شود. حتی این مسدان‌های قوی مغناطیسی ممکن است در سال اول نیز از تبدیل شدن تخم‌ها به جوجه جلوگیری کند.
این پرنده در هر سال بین 1 تا 6 تخم میگذارد و 28 تا 32 روز روی آنها می‌خوابد. طی این مدت ماده توسط نر تغذیه می‌شود. در حالت خاصی مخصوصا در هنگام غذا خوردن ماده دیده شده است که نر نیز مدت کوتاهی روی تخم می‌خوابد. در سال‌های اول باروری تعداد تخم‌ها از سالیان آخر باروری بیشتر است. در سال‌های آخر دیده شده است که پرنده 1 تخم می‌گذارد و به دلیل کهولت سن والدین آن تخم هم تبدیل به جوجه نمی‌شود.
زیر گونه (Sub Secies)
می توان این گونه بدین مطلوب پرداخت که تا حال حاضر هیچ منبعی درباره انواع زیر گونه‌های این پرنده وجود ندارد. با وجود این ، دو زیرگونه مشخص و قابل شناسایی این پرنده تحت عنوان چرخ شرقی Falco cherrug milvipes و چرخ غربی Falco cherrug cherrug نام دارند.
در مورد زیر گونه F.c.cherrug در پرندگان بالغ بال‌ها و پشت فاقد نوارهای عرضی است در حالی که زیرگونه milvipes دارای خطوطی در پشت و روی بال‌های خود هستند.
تمامی زیر گونه‌ها در مورد پرندگان نابالغ بسیار شبیه یکدیگرند و تشخیص آنها از یکدیگر بسیار مشکل است. در صورتی که پرنده برای یک دوره پر ریخته باشد، شناسایی زیرگونه آن راحت‌تر است. این امر بدان معنی است که در سال دوم تشخیص زیر گونه‌ها آسان‌تر می‌شود. با وجود این دو زیرگونه اصلی، یک لانه ممکن است حاوی یک جوجه با رنگ بسیار عجیب باشد که برای بالابان کمیاب است. برای مثال بالابان سیاه که به آن سینجاری یا سینیاری Singari گفته می‌شود و یا چرخ‌های سفیدی که در فصل زمستان از ایران عبور می‌کنند از سری پرندگان بسیار کمیاب هستند.
با این تفاسیر، چرخ یک گونه پلی تیپیک Polytypic است، به این معنی که این پرنده دارای انواع مختلفی است که تحت عنوان زیر گونه شناخته می‌شوند. همچنین این گونه پلی مرفیک Polymorfic است. پلی مرفیک به معنی وجود جوجه‌های متفاوت با رنگ‌های مختلف در یک لانه است.
همچنین در حالت خاصی این پرنده قادر به تولید مثل در طبیعت با شنقار Gry Falcon است. پرنده شناسان نظریات متفاوتی را در مورد این دو رگه‌های طبیعی Natural Hybrids ارایه داده اند. این پرندگان در روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و مغولستان تولید مثل می‌کنند و بعضی از آنان به ندرت در فصل مهاجرت از ایران عبور می‌کنند. گروهی از پرنده شناسان این پرندگان را جزو زیر گونه‌ای خاص از بالابان تحت عنوان Falco cherrug altaicus قرار داده اند و استدلالشان این است که این پرندگان از لحاظ رفتارشناسی بسیار شبیه بالابان هستند. گروهی دیگر آنها را تحت عنوان گونه‌ای جداگانه به نام شاهین آلتایی Altaie falcon معرفی کرده اند. چرا که شاهین آلتایی دارای رنگ‌های بسیار متنوع از فازهای بسیار تیره تا رنگ‌های بسیار روشن است. عمدتا آلتایی‌های بسیار تیره و بسیار روشن متعلق به نواحی شمالی‌تر مانند نواحی سردسیر سیبر هستند. چرا که شنقار سیاه Black Gry و شنقار سفید خالص Pure white Gyr بومی آن مناطق است. شاهین آلتایی در تحمل گرما طاقتش کمتر از چرخ است.
در موارد بسیار استثنایی دیده شده است که چرخ بالا چین Lanner falcon و لاگر Lugger تولید مثل کرده است. همین تنوع نژادی در این پرنده است که شناسایی زیر گونه‌های این پرنده را بسیار مشکل می‌کند.
تهدیدات
دلایل متعددی برای کاهش نسل این پرنده شکاری در حال حاضر وجود دارد. اولین آسیب جدی به این پرنده در اویل قرن بیستم روی داد. چرا که اغلب زیستگاه‌های استپی باقی مانده تبدیل به زمین‌های زراعتی شد.
کشاورزی مکانیزه مشکلات بسیار زیادی را برای تمامی پرندگان شکاری ایجاد کرد. این پدیده به عنوان یک آفت بسیار مهم در اروپا که یکی از مهم ترین زیستگاه‌های بالابان به شمار می‌رفت، محسوب می‌شد. استپ‌های مناسب برای زندگی بالابان میزبان هزاران گونه جانوری بوده اند که شامل پستانداران کوچک مانند انواع سنجاب‌ها ، پایکا (نوعی خرگوش) وانواع موش بوده است. این زیستگاه‌ها شکار گاه عمده بالابان به شمار می‌رفتند. شخم زدن و مسموم کردن پستانداران کوچک شدیدا تنوع گونه‌ها را در این استپ‌ها کاهش می‌دهد از بین رفتن استپ‌های وسیع زیستگاه عمده بالابان‌ها را نابود کرد.
آسیب جدی دیگری که به این پرنده وارد شد، در اواسط قرن 20 میلادی روی داد. آفت کش‌ها و سموم نقش بسیار مخربی بر روی جمعیت این گونه داشت. رواج استفاده از DDT نواحی باقی مانده تولید مثل چرخ راکاهش داد وبالابان‌های مولد را به صورت جمعیت‌های پراکنده و جدا از یکدیگر درآورد.
در شوروی سابق در طی این سال‌ها پروژه‌هایی تحت عنوان کنترل آفت Plague control شکل گرفت که به طور وسیعی کلنی سنجاب‌ها و موش‌ها را تحت تاثیر منفی قرار داد. این پروژه مسیرش را در سرزمین‌های قزاقستان، ازبکستان و جنوب سیبری که یکی از مهم ترین زیستگاه‌های چرخ در آن قرار داشت، ادامه داد. در طی سالیان بعد از پروژه با همکاری شوروی سابق به سایر کشورهای کمونیستی از جمله مغولستان و چین راه پیدا کرد. اصلی ترین ماده مورد استفاده برای کنترل جمعیت موش‌ها ماده شیمیایی DDT بوده است. پس از مدتی استفاده از DDT موش‌ها چرخ طبیعی خود را از دست دادند و با کاهش شدید مواجه شدند. بنابراین جمعیت بسیاری از پرندگان شکاری از جمله بالابان رو به افول نهاد.
اثرات مضر DDT این ماده شیمیایی مهلک از سه جهت قابل بررسی است. اول اینکه خوداین ماده شیمیایی مستقیما سبب نابودی موش‌ها می‌شود و در نتیجه از یکی از عمده ترین منابع غذایی چرخ کاسته می‌شد. دوم اینکه پس از مدتی موش‌ها به این ماده شیمیایی مقاومت پیدا می‌کردند اما کماکان سم در بدن آنها باقی بود. چرخ‌هایی که آنها را شکار می‌کردند با وجودی که زنده بودند اما سم بدنشان این پرندگان را نابود می‌کرد و آخرین مورد به نازک شدن ضخامت تخم‌ها در اثر مصرف DDT برمی گردد. از اینرو تخم‌های این پرنده در اثر وزن مادر می‌شکستند و به جوجه تبدیل نمی‌شدند.
خصوصیات دیگر
متوسط طول عمر چرخ در وحش چیزی حدود 10-12 سال است اما در اسارت و با ایجاد شرایط مناسب دیده شده است که این پرنده می‌تواند تا 20 سال عمر کند. این پرنده از چشمان بسیار نیرومندی برخوردار است و در شکار علاوه بر تند پروازیش از چشمان خود نیز بهره می‌جوید، بر خلاف بازها (Hawks) که عمدتا شکار را غافلگیر می‌کنند، این پرنده با تعقیب و گریز طولانی عمده غذای خود را تامین می‌کند.
رنگ آمیزی این گونه بسیار متنوع است. خاکستری تیره تا روشن قهوه ای، خرمایی و یاحتی گاهی اوقات سیاه و سفید چرخ را بسیار متنوع کرده است. تنوع رنگ آمیزی برای این گونه بستگی به منطقه زیست و نوع زیر گونه آن دارد. در خانواده شاهین سر روشن‌تر از قسمت‌های دیگر بدن است.
در تیره شاهینیان و بالاخص بالابان، پرندگان بالغ نسبت به جوان ترها بال‌هایشان نازک‌تر و باریک‌تر است. این خصیصه آنها را برای پرواز با سرعت بالا و تغییر جهت‌های آنی مهیا می‌کند. پرندگان جوانتر در سال اول پروازشان، پرهای پروازی بلندتری دارند. این ویژگی سبب عریض‌تر شدن بال‌های آنها می‌شود. عریض‌تر شدن بال‌ها کمک به آسان‌تر شدن پرواز می‌کند بعد از یادگیری فنون پرواز و مهارت در شکار در سال بعد از به پرریزی (طولک) می‌روند، به تدریج دارای بال‌هایی نازک‌تر و باریک‌تر می‌شوند.