با وجودی که پستانداران ایران یکی از متنوع‌ترین و جالب‌ترین گروه‌های پستانداران موجود در دنیا به شمار می‌روند، ولی دیدن اکثر گونه‌ها در طبیعت به خاطر شبگرد بودن، زندگی زیرزمینی، حالت مخفی‌کاری و کم‌صدایی، در مقایسه با پرندگان به آسانی امکان‌پذیر نیست. از طرف دیگر شکار بی‌رویه نه تنها باعث کاهش تعداد پستانداران شده است، بلکه حیوانات باقیمانده نیز بسیار ترسو هستند و از فاصله دور فرار می‌کنند و یا خود را مخفی می‌سازند. بنابراین برای یافتن پستانداران مختلف روش‌ها و تکنیک‌های متفاوتی مورد نیاز است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
برای مشاهده حیوانات و یا بررسی آثار آنها در طبیعت نیاز به داشتن اطلاعاتی در مورد مشخصات، عادات و رفتار و نحوه تغذیه آنها می‌باشد. یک فرد عادی ولی علاقمند و کنجکاو پس از مدتی صرف وقت در طبیعت قادر خواهد بود این اطلاعات را به صورت تجربی کسب کند و اکثر حیوانات منطقه را از طریق مشاهده مستقیم و یا بررسی آثار آنها شناسایی و مورد مطالعه قرار دهد. محیط‌بانان، چوپانان، شکارچیان و سایر افرادی که به نحوی با طبیعت و حیات وحش در ارتباط هستند از بهترین مفسرین طبیعت به شمار می‌آیند. به طور کلی برای شناسایی و بررسی پستانداران از روش‌ها و تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌شود که مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:
مشاهده مستقیم
در این روش حیوانات زنده به صورت مستقیم در محیط طبیعی و یا در اسارت (باغ‌وحش‌ها، آزمایشگاه‌ها) مورد شناسایی و مطالعه قرار می‌گیرند. مناسب‌ترین زمان مشاهده اکثر پستانداران ایران در طبیعت، دوره کوتاه جفت‌گیری آنها می‌باشد. در این فصل حیوانات بسیارپرتحرک هستند و حتی برخی گونه‌های شبگرد نظیر پلنگ و خرس ممکن است در طول روز نیز مشاهده شوند. در بسیاری از موارد صدای حیواناتی مانند مرال، پلنگ، روباه و یا شاخ زدن قوچ‌ها و کل‌های در حال جنگیدن از فواصل دور شنیده می‌شود.
دیدن سم‌دارانی از قبیل قوچ و میش، کل و بز، آهو و گور که به صورت گله در مناطق باز چرا می‌کنند آسان‌تر از دیدن سایر پستانداران است. این جانوران معمولاً صبح زود و اوایل غروب در مناطق باز با سرعت چرا می‌کنند ولی پس از گرم شدن هوا برای استراحت و نشخوار عازم مناطق امن‌تر و دور از دسترس می‌شوند. محل چرای اکثر سم‌داران بنا به اقتضای فصل تغییر می‌کند. برای مثال قوچ و میش‌ها معمولاً در اواخر زمستان و اوایل بهار در پایین دره‌ها که علف‌های سبز تازه روییده‌اند، جمع می‌شوند. در تابستان بیشتر در مناطق نزدیک به آب مشاهده می‌شوند و در فصل زمستان مناطق بدون برف و بر آفتاب را ترجیح می‌دهند.
برای تماشا و یا تصویربرداری از حیوانات وحشی باید به حالت مخفی، بدون صدا و بر خلاف جهت باد به آنها نزدیک شد (شکارچیان به این عملیات ماهرخ رفتن می‌گویند،. برای مطالعه رفتار طبیعی جانوران بهتر است از فاصله دور و با استفاده از تلکسوپ و یا دوربین چشمی مناسب ، آنها را مشاهده کرد، زیرا چنانچه حیوان به چیزی مشکوک شود، برای مدتی طولانی تمام حرکات عادی خود را متوقف می‌سازد و فقط به نقطه مشکوک نگاه می‌کند و به محض مشاهده کوچک‌ترین حرکت با سرعت پا به فرار می‌گذارد، قدرت بینایی برخی از پستانداران به مراتب بیشتر از انسان است مثلاً یک یوز قادر است از فاصله دو کیلومتری تکام خردن دم آهو را تشخیص دهد. سم‌داران مناطق جنگلی از قبیل مرال، شوکا و گراز، غالباً روزها در مناطق جنگلی پنهان می‌شوند و شب‌ها در اراضی باز واقع در حاشیه و یا داخل جنگل به چرا می‌پردازند. مناسب‌ترین زمان مشاهده این حیوانات صبح خیلی زود و اواخر غروب است.
دیدن پستانداران گوشتخوار در اندازه‌های مختلف از سوی 35 گرمی تا خرس 250 کیلویی بسیار مشکل است. این حیوانات عموماً شبگرد هستند و به صورت انفرادی و پراکنده زندگی می‌کنند.
در بسیاری از مناطق ایران برای دیدن پستانداران و به خصوص پستانداران شبگرد از قبیل برخی جوندگان، گربه‌سانان و گوزن‌ها می‌توان از نور چراغ اتومبیل یا نورافکن سیار استفاده کرد. چشمان اکثر پستانداران شب‌ها در مقابل نور مانند دو نقطه نورانی می‌درخشند. در این حالت، حیوان عکس‌العمل زیادی از خود نشان نمی‌دهند و شما قادر خواهید بود با اتومبیل و یا پیاده به آسانی به آنها نزدیک شوید. با استفاده از این روش می‌توان جوندگانی از قبیل موش، جربیل و دوپا را به وسیله تور دسته‌دار زنده‌گیری نمود.
استفاده از دوربین‌های تله‌ای
یکی دیگر از روش‌هائی که برای شناسایی پستانداران به ویژه گوشتخواران و گوزن‌های یک منطقه به کار گرفته می‌شود، استفاده از دوربین‌های تله‌ای (Camera Trap) است. این دوربین‌ها که به تازگی در پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیائی مورد استفاده قرار گرفته‌اند دارای گیرنده‌های (Sensor) حساس به نور و حرارت هستند. آنها قادرند در روز و شب از حیواناتی که از جلوی دوربین عبور می‌کنند عکس‌هایی با کیفیت بالا بگیرند، به اطلاعات دیگری از قبیل محدوده پراکندگی، مهاجرت، قلمرو، گستره خانگی و تخمین جمعیت دسترسی پیدا نمود.
با توجه به عملکرد خوب دوربین‌های تله‌ای استفاده از آنها را به محققین، کارشناسان و دوستداران طبیعت توصیه می‌نماید.
بررسی نمایه‌ها
هر گونه آثاری که حیوانات در طبیعت از خود بر جای می‌گذارند نمایه نامیده می‌شود. بنابراین نمایه می‌تواند شامل لانه و محل استراحت، رد پا، سرگین (مدفوع حیوانات)، مو، شاخ، استخوان، آثار خراشیدگی، بو، ریمه (استفراغ پرندگان) و آثار تغذیه حیوانات باشد. شما می‌توانید با قدری مطالعه و صرف وقت در طبیعت با تکنیک و هنر شناسایی و بررسی نمایه‌ها آشنا شوید و علاوه بر انجام مطالعات علمی از این کار لذت هم ببرید.
لانه و محل استراحت
برخی از پستانداران از قبیل رودک و اکثر جوندگان، لانه‌ای زیرزمینی و دائمی دارند که در تمام طول سال از آن به عنوان پناهگاه، محل استراحت و زایمان استفاده می‌کنند. در اطراف لانه این پستانداران معمولاً کپه‌ای از خاک مشاهده می‌شود. در اطراف و داخل لانه تشی خارهای افتاده این حیوان و همچنین شاخ و جمجمه حیواناتی نظیر قوچ و میش دیده می‌شود. لانه کفتار را می‌توان از انواع استخوان‌ها، جمجمه و شاخ حیوانات مختلف که در اطراف آن پراکنده است شناسایی نمود.
گروهی دیگر از پستانداران از قبیل اکثر گوشتخواران لانه‌ای موقت دارند آنها فقط در زمان زایمان و نگهداری بچه‌ها و یا مواردی مانند خواب زمستانی از این لانه‌ها استفاده می‌کنند.
سم‌دارانی نظیر قوچ و میش، آهو و گوزن لانه ندارند آنها نوزاد خود را در فضای باز به دنیا می‌آورند. محل خواب این حیوانات (که اغلب در این محل مسطح، فاقد گیاه و دارای خاک نسبتاً نرم است. آثار سرگین حیوان در اطراف ان مشاهده می‌شود.
ادرار
محل دفع به خصوص در برف که به صورت لکه‌ای زرد رنگ مشاهده می‌شود می‌تواند در شناسایی و تعیین جنسیت حیوان نقش داشته باشد. برخی از گربه‌سانان مانند پلنگ روی ادرار خود را با توده‌ای از خاک می‌پوشانند در کناره‌های این توده آثار ناخن‌ها مشخص است (بوی ادرار موقع یکی از پاهای خود را بالا می‌گیرد و به همان سمت ادرار می‌کند بنابراین در رد حیوان آثار دو دست و یک پا و در کنار آن لکه ادرار دیده می‌شود.
در اغلب پستانداران مجرای حیوان نر در زیر شکم قرار دارد بنابراین آثار ادرار معمولاً در فاصله بین رد دست‌ها و پاها مشاهده می‌شود ولی در ماده‌ها که مجرای ادرار معمولاً در عقب بدن و زیر دم قرار گرفته است حیوان برای دفع ادرار و جلوگیری از آلوده شدن بدن، پشت خود را قوز می‌کند بنابراین آثار ادرار در پشت رد پاها مشاهد می‌شود.
آثار بجا مانده بر روی گیاهان
آثار ناشی از تغذیه برخی پستانداران گیاه‌خوار از قبیل جوندگان، خرگوش‌ها، سم‌داران و همچنین آثار دیگری مانند خراشیدگی و یا شکستن شاخ و برگ گیاهان می‌تواند به شناسایی گونه‌های پستاندار آن منطقه کمک کند.
برخی از پستانداران نظیر تشی، خرگوش، گوزن، قوچ و میش در مواقعی که به علت چرای بی‌رویه دام‌های اهلی، خشک‌سالی و یا زمستان‌های سخت دچار کمبود مواد غذایی می‌شوند از پوست درختان تغذیه می‌کنند که از روی آثار دندان‌ها و همچنین ارتفاع محل خورده شده می‌توان گونه حیوان را شناسایی نمود. آثار دندان‌های تشی بر روی درختان بنه (نوعی پسته وحشی) در پارک ملی خبر و پارک ملی خجیر و یا درختان خرما در مناطق کوهستانی بلوچستان به آسانی قابل تشخیص است.
آثار دندان‌ها نیز می‌تواند به شناسایی گونه کمک کند. در جوندگان و خرگوش‌ها که دارای دندان‌های پیشین در هر دو فک بالا و پایین می‌باشند محل قطع شدن گیاه شبیه قیچی شدن است ولی در نشخوارکنندگان (کل و بز، گوزن، آهو) به علت عدم وجود دندان‌های پیشین در فک بالا و کشیده شدن گیاه محل قطع شدن ناصاف و دندانه‌دار است. برخی از جوندگان مانند موش‌ها، ول‌ها و سنجاب‌ها برای دسترسی به مغز هسته‌هایی نظیر بادام وحشی، بلوط و فندق سوراخ مشخصی که آثار دندان‌ها بر روی پوسته آن مشاهده می‌شود، ایجاد می‌کنند.
علاوه بر موارد فوق آثار دیگری از قبیل خراشیدگی تنه درختان به وسیله پنجه حیواناتی نظیر پلنگ که به منظور مشخص نمودن قلمرو و یا تمیز کردن پنجه‌ها انجام می‌گیرد، شکستن شاخه درختان به وسیله خرس‌ها به منظور دسترسی به میوه و یا بافت نرم گیاه، آثار شاخ زدن گل‌های مست بر روی بوته‌هایی نظر گون و شاخ‌زن گوزن‌ها به شاخه‌ها و درختچه‌ها به منظور جدا نمودن پوست خشکیده روی شاخ‌ها و یا قوی نمودن آنها از دیگر نمایه‌ها به شمار می‌روند.
سرگین و ریمه
در گونه‌های مختلف پستانداران سرگین‌ها از نظر شکل، اندازه و محتویات با هم متفاوت هستند. رنگ سرگین در اکثر پستانداران قهوه‌ای است که با گذشت زمان روشن‌تر می‌شود. سرگین اکثر گوشتخواران از قبیل گرگ و کفتار به علت فراوانی کلسیم پس از مدتی کاملاً سفید می‌شوند.
در پستانداران گیاه‌خوار نظیر آهو، گوزن و خرگوش سرگین به صورت گلوله‌های کوچک گرد و یا استوانه‌ای شکل است که به آن پشکل می‌گویند.
در اکثر گوشتخواران سرگین لوله‌ای شکل (سوسیس مانند) است. در سگ‌سانان انتهای سرگین نوک تیز ولی در گربه‌سانان معمولاً کمی گرد است.
در خانواده راسوها نظیر سمور و شنگ سرگین دراز، باریک و دارای پیچشی مته مانند است.
در جوندگان سرگین استوانه‌ای شکل است و طول و قطر آن بسته به جثه حیوان تغییر می‌کند ولی در خرس‌ها سرگین شل و کپه مانند است.
برخی از پرندگان مانند عقاب‌ها و جغدها پس از بلعیدن طعمه‌های کوچک نظیر جوندگان و حشره‌خورها استخوان‌ها، جمجمه و موی آنها را به صورت گلوله‌هایی که ریمه (pellet) نامیده می‌شود استفراغ می‌کنند. ریمه‌ها دارای اندازه‌های متفاوتی هستند و معمولاً در اطراف محل نشستن این پرندگان مشاهده می‌شوند. بررسی محتویات ریمه‌ها و همچنین سرگین‌ها می‌تواند به شناسایی برخی از پستانداران منطقه که طعمه این حیوانات بوده‌اند کمک کند.
رد پا
یکی از مهم‌ترین نمایه‌های پستانداران آثار رد پا است. افراد با تجربه می‌توانند با دیدن رد پا گونه حیوان و حتی سن و جنس آن را تشخیص دهند.
در اکثر پستانداران کف‌رو و پنجه‌رو در سطح زیرین پا برجستگی‌های ضخیم و قابل ارتجاعی از جنس شاخ نرم وجود دارد که پینه (pad) نامیده می‌شوند. پینه‌ها بدون مو هستند و در گونه‌های مختلف شکل و اندازه‌های متفاوتی دارند.
در برخی از پستانداران نظیر سمور، گربه شنی و برخی از جوندگان در بین پینه‌های پا موهای بلندی وجود دارد که گاهی روی پینه‌ها را می‌پوشاند و تشخیص رد پا را مشکل می‌سازد.
در اکثر پستانداران رد دست‌ها بزرگتر از رد پاها است ولی در پستانداران کف‌رو نظیر خرس ردپاها بزرگتر از دست‌ها می‌باشد. به طور کلی مناطقی که برف تازه دارند، زمین‌هایی که دارای خاک نرم و یا مرطوب هستند، بستر رودخانه‌های خشک و جاده‌های خاکی مناسب‌ترین مکان برای مشاهده رد حیوانات است.
در پستاندارانِ کف‌رو نظیر خرس، رودک و تشی که در موقع راه‌رفتن پاشنه پا را روی زمین قرار می‌دهند رد پا شباهتی به رد پای انسان دارد. حیوانات کف‌رو در موقع راه رفتن معمولاً دست و پای یک سمت بدن و سپس دست و پای سمت دیگر را حرکت می‌دهند (شتر و کفتار نیز با همین شیوه راه می‌روند). بنابراین در حالت راه رفتن معمولاً رد پای راست در پشت رد دست قرار می‌گیرد.
در حشره‌خواران که در دست‌ها و پاها پنج انگشت دارند در رد آنها آثار پنج انگشت ولی در اغلب جوندگان که در دست‌ها چهار و در پاها پنج انگشت دارند در رد دست اثر چهار و در رد پا اثر پنج انگشت مشاهده می‌شود.
در سگ‌سانان و گربه‌سانان تعداد انگشتان دست‌ها پنج و پاها چهار است. ولی از آنجائیکه اولین انگشت دست در بالا و در پشت دست قرار دارد بنابراین در رد این حیوانات فقط آثار چهار انگشت دیده می‌شود.
در گربه‌سانان (به استثنای یوز) در حالت عادی مانند استراحت و یا راه رفتن ناخن‌هایشان پنهان است بنابراین در رد آنها آثار ناخن‌ها مشاهده نمی‌شود. راه رفتن آنها ضربدری است یعنی رد پای سمت راست پشت رد سمت چپ قرار می‌گیرد.
کفتارها در دست‌ها و پاها چهار انگشت دارند رد دست‌ها بزرگ و شبیه رد سگ است ولی رد پاها به طور مشخص کوچک‌تر و دارای انحنایی به سمت بیرون است.
افراد خانواده راسو نظیر رودک و شنگ در دست‌ها و پاها پنج انگشت دارند. آثار هر پنج انگشت در رد اغلب گونه‌ها مشاهده می‌شود که وجه تمایز آن با رد سگ‌سانان و گربه‌سانان است. اغلب آنها با استفاده از پاها می‌جهند و در موقع فرود آمدن اول دست‌ها و متعاقب آن پاها روی زمین قرار می‌گیرند.
آثار رد فردسمان مانند گور و اسب تقریباً گرد، ولی در زوج‌سمان مانند گوزن و آهو ردها بیضی شکل و شکاف‌دار است. در رد گراز گاهی اوقات آثار دو سم کوچک دیگر نیز که در پشت سم‌های جلویی قرار دارند در برف و یا گل دیده می‌شود.
جمجمه و دندان‌ها
گاهی اوقات در زیستگاه‌های مختلف، غارها، اطراف لانه حیوانات گوشتخوار، آثار باستانی و یا در داخل ریمه پرندگان شکاری، به جمجمه و یا آرواره پستانداران برمی‌خوریم. از آنجایی که اکثر جمجمه‌ها تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند، بنابراین چنانچه اطاعاتی در مورد شکل جمجمه‌ها و فرمول دندانی آنها داشته باشید، به آسانی قادر خواهید بود آن را شناسائی نمائید. به طور کلی اکثر پستانداران در سنین بلوغ دارای دندان‌های ثابت و مشخصی هستند این دندان‌ها شامل دندان‌ها پیشین (incisors) نیش (canines) پیشین آسیا (premolars) و آسیا (molars) می‌باشند. در فرمول دندانی تعداد هر یک از این دندان‌ها (با علامت اختصاری) در نیم فک بالا و نیم‌فک پائین نشان داده می‌شود. بنابراین چنانچه در عدد دو ضرب شود تعداد کل دندان‌ها به دست خواهد آمد. به طور کلی پستاندارانی که مربوط به یک جنس‌اند، غالباً فرمول دندانی مشابهی دارند. برای مثال در جنس موش دندان‌های نیش و پیش آسیا وجود ندارد آنها در هر نیم فک بالا و پایین فقط یک دندان پیشین و سه دندان آسیا دارند. بنابراین تعداد کل دندان‌ها 16 عدد است.
فرمول دندانی
برخی از جوندگان نظیر تشی و سنجابک در هر نیم فک بالا و پایین یک دندان پیش آسیا دارند بنابراین مجموعه دندان‌ها 20 عدد است. برخی از سنجاب‌ها در نیم فک بالا دو دندان پیش آسیا و مجموعاً 22 دندان دارند.
در خارپشت‌ها دندان‌ها از هم فاصله ندارند و نیش‌ها نیز کوتا‌اند. تعداد دندان‌ها 36 یا 34 عدد است. فرمول دندانی:
حشره‌خورها دارای جمجمه‌ای دراز و استوانه‌ای شکل‌اند، دندان‌ها از هم فاصله ندارند و اولین دندان بزگ است. (به تابلو شماره 2 مراجعه شود)
در خفاش‌ها، دندان‌ها نوک‌تیزاند و از هم فاصله ندارند. دندان‌های نیش بلند و دندان‌های پیشین کوچک‌اند. خفاش‌های نعل‌اسبی برجستگی قوز مانند مشخصی در ناحیه بینی دارند.
گاوسانان نظیر کل و بز و قوچ و میش فاقد دندان‌های پیشین و نیش در فک بالا هستند.
گوزن‌ها نیز فاقد دندان‌های پیشین و دندان‌های نی در فک بالا هستند ولی در برخی مانند مرال گاهی دندان‌های نیش در فک بالا مشاهده می‌شود.
گور و اسب بر خلاف گوزن‌ها و گاوسانان، دارای دندان‌های پیشین در فک بالا هستند.
در میان سم‌داران، گرازها با داشتن دندان‌های زیاد و تقریباً به هم پیوسته، و نیش‌های بلند و عاج مانند از سایرین مشخص‌اند.
گوشتخواران دندان‌های نیش بلندی دارند در سگ‌سانان و خرس‌ها که حس بویایی‌قوی دارند پوزه دراز و کشیده است.
گربه‌سانان پوزه‌ای کوتاه دارند تعداد دندان‌ها در اغلب آنها 30 و برخی مانند سیاه گوش 28 دندان است.
کفتارها 34 دندان دارند.
رودک جمجمه متفاوتی با سیر گوشتخواران دارد. در این حیوان دندان‌های گوشت‌بُر وجود ندارد، فک پایین نیز به جمجمه قفل شده و فقط با شکستن قابل جدا شدن است.
در فُک‌ها دندان‌های گوشت‌بُر مشخص نیستند، دندان‌های آسیا و پیش آسیا نیز یک شکل و یک اندازه‌اند.
در دلفین‌ها دندان‌ها ساده و شبیه به هم هستند. تعداد دندان‌ها در برخی مانند دلفین یونس گاهی 4 عدد آن هم در فک پائین است ولی در برخی دلفین‌های دیگر مانند دلفین معمولی پوزه دراز به 260 عدد می‌رسد.
در پستانداران طعمه مانند جوندگان و خرگوش‌ها به منظور داشتن زاویه دید بیشتر حدقه‌های چشم معمولاً در دو طرف جمجمه قرار دارد ولی در جانوران طعمه‌گیر نظیر سگ‌سانان که دید متمرکزی دارند حدقه‌ها در جلوی جمجمه قرار گرفته‌اند.
سلام و تشکر. فوق العاده بود. ممنونم