کتاب کویرهای ایران

کتاب کویرهای ایران نوشته سون هدین با ترجمه دکتر پرویز رجبی یکی از کتاب‌هایی بود که خیلی دنبالش گشتم تا پیدا کردم . نمی‌دانم اشکال از من بود یا جای دیگر ، چون کتاب را از همان‌جایی بعد از چند ماه جستجو پیدا کردم که دفعه اول سر زده بودم!

کتاب کویرهای ایران ، با نام اصلی «به سوی هندوستان از راه زمین» نوشته سون هدین ، کویر شناس شهیر سوئدی که سفرهای گسترده‌ای در تمام آسیا بخصوص تبت و آسیای مرکزی انجام داده است ، بدون شک یکی از برترین آثاری است که در مورد ویژگی‌های جغرافیایی کویرهای ایران نوشته شده است . اکثر ماجرای سفر در کویرهای ایران می‌گذرد و به همین دلیل، مترجم نام کویرهای ایران را به نام «از راه زمین به سوی هندوستان» ترجیح داده است. سون هدین که در سال ۱۸۶۵ به دنیا آمده ، در سال ۱۸۹۰ به سمت منشی سفارت سوئد در ایران منصوب شد که صعودش به دماوند را هم ظاهرا در همان زمان انجام داده است .

نویسنده کتاب از طرابوزان ترکیه سفرش را آغاز و در کویته به پایان میرساند . نویسنده از طرابوزان تا تهران را با کالسکه و از تهران به بعد را با شتر طی میکند. سفر در سالهای اول قرن بیستم اتفاق افتاده ُ زمانی که هنوز راههای کاروانروی ایران اهمیت به سزایی داشتند و حجم زیادی از کالاهای ایران از راههای کاروانرو و با شتر حمل میشده است . حاکم زمان سفر مظفرالدین شاه قاجار بوده است . (سال ۱۹۰۵ میلادی) .خوشبختانه علاقه شدید سون هدین به داشتن نمونه ای از پوست گورخر ایرانی ، باعث میشود وی بادقت زیستگاههای این گونه باارزش و دیگر گونه های جانوری را شرح دهد . با این حال سون هدین موفق به شکار گور نمیشود و حتی تعیین مبلغ گزاف ده تومان برای یک پوست گور برای شکارچیان محلی هم نمیتواند گورخری برایش به ارمغان بیاورد . وی در نزدیکی کوه نخجیر (پارک ملی کویر امروز ) موفق به دیدن دو گور از فاصله دور می‌شود .

سون هدین با نگاهی موشکافانه تمام ویژگی های زمین شناسی منطقه مورد بحث در طول سفر و همچنین پوشش گیاهی منطقه ، روند شکل گرفتن کویرهای ایران ، حرکت تپه های شن روان ، تشکیل دریاچه های نمک را مورد بررسی دقیق قرار میدهد که ارزش این اثر را بالا میبرد .

مسئله جالب دیگر آمار دام اهلی است که سون هدین برای هر آبادی اعلام میکند . یک مقایسه کوچک نشان میدهد در طول ۱۰۰ سال از گذشت سفر سون هدین ، فشار به مراتع ایران چندین برابر شده و تعداد دام در مناطق به شدت افزایش پیدا کرده است . برای مثال در سال ۱۹۰۵ سون هدین تعداد دام اهلی چوپانان نایین را ۵۰۰ گوسفند و ۳۰۰ شتر اعلام میکند. الان از شتر خبری نیست ولی تعداد دام حداقل ۱۰ برابر این است .

در هنگام خواندن کتاب بایستی حتما نقشه جلوی چشم باشد و مسیرهای که از نزدیک ندیده بودم دنبال کردنش مشکل بود . تعدادی از روستاها اسمش عوض شده است . سون هدین در نزدیکی کوه نخجیر مدتی راه را تقریبا گم میکند که در نتیجه دنبال کردن مسیر کمی مشکل میشود . گرچه سون هدین مرتب از نقشه مسیر حرف میزند ولی در کتاب کویرهای ایران متاسفانه از نقشه مسیر حرکت سون هدین خبری نیست . درجه حرارت هوا و ارتفاع از سطح دریا در تمام طول سفر به دقت ضبط شده اند ، حتی دمای چشمه ها نیز اکثرا ثبت شده ان که نشان دهنده موشکافی سون هدین است .

قسمتی از کتاب :

” وقتی که به رختخواب رفتم ، نقشه سفرهای جدیدی را در ایران کهنسال کشیدم . دلم میخواست کویر بهاباد و سرزمین گورخر ها را ببینم و از دشت لوت بگذرم و منطقه اطراف دریاچه نیریز را ببینم و مناطق کم آشنای زیادی را بررسی بکنم . به سالهای زیادی که برای این منظور احتیاج بود فکر کردم . فکر کردم ، که آدم هر لحظه پیر تر میشود و یک مرتبه احساس میکند ، که کاملا پیر شده است . عمر خیلی کوتاه است و دنیا بی نهایت بزرگ . ”

سون هدین در هیچ نقطه با گونه ای خاص برخورد نمیکند. گرچه یکی از راهنماها در نزدیکی کوه نخجیر با یک پلنگ برخورد می‌کند .

سون هدین در نقد جامعه آن زمان ایران که البته زیاد هم با الان فرقی نکرده است هم قلم تند و تیزی دارد . بزرگترین گلایه او این است که ” ایرانیها برای هیچ کاری عجله ندارند !”

اما مترجم . از پرویز رجبی چند تا کتاب خواندم . یکی مارکوپولو در ایران نوشته آلفونس گابریل و یکی هم تخت جمشید بارگاه تاریخ (با عکسهای زیبایی از سعید محمودی ازناوه ای ). پرویز رجبی ایران شناسی است که کتابهای بسیاری در مورد ایران دارد از جمله : کرتیر و سنگ نبشته او در کعبه زرتشت ، کریم خان زند وزمان او ، صورت مسئله ورود واژه های بیگانه به زبان فارسی ، معماری ایران در زمان پهلوی ، جندق و ترود دو بندر فراموش شده نمک ، تاریخ خط میخی فارسی باستان ، جشنهای ایرانی ، جشن نامه پرویز شهریاری . همچنین ترجمه : سفرنامه نیبور ، کویرهای ایران ، ماه عسل ایرانی ، مارکوپولو در ایران ، از زبان داریوش ، حضور آرییان در خاورمیانه ، داریوش و ایرانیان .

ترجمه کتاب کاملا روان و سلیس است که نشان دهنده تسلط مترجم بر راههای کویری که سون هدین اکثرا با لهجه دیگری آنها ثبت کرده هم هست . متاسفانه فهرست اعلام کتاب در نمونه ای که من دارم دارای چاپ در هم و برهم است که اصلا قابل استفاده نیست . نمیدانم در بقیه چاپهای کتاب هم این مشکل هست ؟ چون فهرست نامها برای چنین کتابی کاملا ضروری است .

سون هدین در سال ۱۹۵۲ درگذشته است . کلا موقعی که همچنین کتابهایی میخوانیم احساس عجیبی به آدم دست میدهد . یک نفر از آن طرف دنیا امده است کویرهای ایران . هیچ وقت فکر میکرده یک روز کتابش در ایران عقب افتاده آن روز ترجمه شود و خوانده شود ؟ تعداد کتابهایی که در مورد کویرهای ایران نوشته شده و در این کتاب به آنها ارجاع داده شده ، خیلی بیشتر از آن چیزی است که فکر میکردم . متاسفانه تعداد اندکی از این کتابها به زبان فارسی ترجمه شده اند . از دیگر کتابهای سون هدین : از میان آسیا ( ۱۸۹۸ م ) ، آسیای مرکزی و تبت (۱۹۰۴ م ) ، جاده ابریشم (۱۹۳۸ م ).

ممنون از سون هدین . نمیدانم قبرش کجاست؟ احتمالا استکهلم. چون آنجا درگذشته است. اگر روزی گذارم افتاد حتما سری بهش میزنم و از نزدیک ازش تشکر می‌کنم و براش فاتحه می‌خوانم!