کلیسای سن استپانوس مقدس، جلفا

کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره‌کلیسا قرار می‌گیرد. کلیسای استپانوس مقدس درشش کیلومتری روستای دره شام به فاصله 15 کیلومتر درغرب شهر جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی است. این کلیسا در کناره رودخانه ارس و در دامنه بلندیهایی به نام ماغارد بنا شده است که بهمین دلیل در منابع کتبی ارمنی به نام " دیر ماغارد" نیز ذکر شده است. استپانوس قدیس یک از اولین افرادی بود که به دین مسیح گرویده و بدست حواریون آن حضرت غسل تعمید یافت. او سپس در شهر اورشلیم به شهادت رسید. به روایتی در این دیر از وی یادگاری بجای مانده است. هر ساله ارامنه بسیاری از گوشه و کنار ایران به زیارت این مکان شتافته و در هفته زیارت قره کلیسا زائران بعد از انجام مراسم زیارت قبر تادئوس و قبل از مراجعت به زیارت این دیر نیز میروند. بنا به روایاتی، در قرن هفتم میلادی در همین مکان کلیسای دیگری بوده است که به دلایل نامعلومی تخریب شده است.

در خصوص وجود آن کلیسا ذکری دریک منبع مربوط به سال 649 میلادی محفوظ است. در محل کلیسای مزبور کلیسای استپانوس مقدس در سال 1643 میلادی به دست جاثلیق هاکوب اهل جلفا که در آن دوره اسقف اعظم این دیر بود بنا گردید که در سال 1655 عملیات ساختمانی آن به اتمام رسیده است. در سال 1680 بخشهای دیگری نیز به این دیر اضافه گردید که در سالهای 1704،1826و1865 مرمتهای کلی در ساختمان آن صورت گرفت. این دیر نیز همچون قره کلیسا مورد توجه عباس میرزا قرار گرفته و این شاهزاده در امر ترمیم بناهای آن در سالهای 1820 الی 1826 با ارامنه منطقه همکاری نموده است. سطح کل زیربنای این دیر و ساختمانهای مربوطه بالغ بر 3464 متر مربع است در ابعاد 48.3 و 71.7 متر که در میان برج و باروهای نسبتا مرتفع محصور بوده و تنها راه ورود به آن در سمت غرب بنا است که بنا به ملاحظات استحفاظی 8 متر عقب تر از دیوارهای اصلی تعبیه شده است. بعضی از باروها از طریق راهروهایی که در زیر زمین نقب شده است با یکدیگر مرتبط هستند. بناهای موجود دراین دیر را میتوان به دو دسته کلی شمالی و جنوبی تقسیم نمود که توسط بناهای میانی به همدیگر مربوط میشوند.

لازم به ذکر است که دروازه اصلی دیر در قسمت غربی بنای میانی قرار دارد که بعد از عبور از آن، دو اطاق در طرفین راهروی کوتاهی در جلوی ورودی ساخته شده است که هر یک به قسمتهای شمالی و جنوبی راه پیدا میکنند. قسمت جنوبی: در این بخش از مجموعه ساختمانهای محل اقامت راهبان و بناهای دیگری همچون سالن اجتماعات راهبان و محل اقامت اسقف قرار داشته است که همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. در وسط این ساختمانها حیاطی به ابعاد 24 در 30.3 متر قرار دارد. قسمت شمالی: در این قسمت بنای اصلی کلیسا و بناهای مرتبط با آن که با سنگهای خوش تراش ساخته شده است قرار دارد. پلان کلیسا از خارج چهارگوش و از داخل صلیبی شکل است که در جهت شرق به غرب قرار دارد و در چهار گوشه دارای اطاقکهایی است.

ابعاد کلیسا بالغ بر 15.85 در 22.37 متر است. کلیسا دارای دو ورودی است که در بالای ورودی غربی آن بر روی چهار ستون بالکنی است برای سرودخوانی گروه کرکلیسا و ورودی بعدی در سمت جنوب کلیسا قرار دارد که در قسمت بیرونی آن و چسبیده به کلیسا ساختمان ناقوسخانه گنبد دار قرار گرفته است. دیوارهای خارجی کلیسا که با سنگ خوش تراش بنا گردیده پوشیده از حجاریهای بسیار زیبا و چشمگیری است. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و بر روی آنان نقاشیهای منحصر بفردی نقاشی شده اند. ساقه گنبد شانزده ضلعی است و در آن چهار نورگیر تعبیه شده است. بر روی ساقه حجاریهای زیبایی صورت گرفته است و همچنین صلیبهای سنگی کوچکی نیز به تعداد شانزده عدد بر روی گنبد آن نصب شده است که به زیبایی بنا افزوده است. برج ناقوس خانه که آن نیز با سنگهای خوش تراش بنا گردیده در جلوی ورودی جنوبی کلیسا قرار دارد. در سمت شمالی کلیسا نمازخانه حضرت پولوس یا اتاق دانیال قرار دارد که دارای پلان مستطیل شکل بوده و ورودی آن ازسمت غرب بنا است. با توجه به ارزش تاریخی و مذهبی مکان، این دیر تحت مراقبت و عملیات ترمیمی مداوم سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.

آندرانیک هویان در مقاله کلیسای سنت استپانوس مقدس درمجله ایران زمین می گوید: کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می گویند ، این وانگ مانند سایر وانگهای ارمنیان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنویسان وتذهیب کاران نویسندگان فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده ، وانگ استپانوس از دو نظر برای ارمنیان حائز اهمیت است ، کلیسا به خاطر سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است تعداد بسیاری خوشنویس و خطاط در این وانگ گرد آمده و به استنتاج کتب می پرداختند ، نقاشان و تهذیب کاران با هنر خود بر زیبایی کتابها می افزودند و به این سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان یکی از مراکز خوشنویسان ارمنی شهرت دارد و هم اکنون تعداد زیادی کتاب در این وانگ استنتاج شده است و در کتابخانه های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می شود.
تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست ، محققین حدس می زنند بین قرنهای هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد.

کهن ترین سند در این باره مربوط به سال 649 میلادی است که از وجود دیری در این منطقه آگاهی می دهد ، در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک رهبر مذهبی ارمنیان در سال 266 ( ه – ق ) برابر با 976 میلادی اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس بر گزید او با هزینه پادشاه کلیسایی در محوطه بنا کرد.
هاکوپ جوقاتیسی که طی سالهای 1633 تا 1655 / 1043 – 1066 خلیفه اعظم وانگ استپانوس بود ، در سال 1643 م / 1053 ه – ق به تجدید بنا و مرمت کلیسا پرداخت و در 1655 / 1066 ه – ق به پایان برد.

مرمت بعدی کلیسا بین سالهای 1682 / 1094 تا 1691 / 1102 صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازی کلیسا به وسیله عباس میرزا در سال 1826 / 1243 انجام پذیرفت .
عباس میرزا در سال 1246 ه – ق / 1830 م روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد ، کتیبه ای که به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگهای خود بنای کلیسا ، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است .

متن مندرجات سنگ نبشه به شرح ذیل است
بسم الله الرحمن الرحیم و هو قدیم ، در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سکندرحشمت ، دارادربان ، نواب اشرف ، حضرت نائب السلطنه العلیه، عباس میرزا ارواحنا فداه ،که خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلی شاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنت وادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعا گوی سرگیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت که گویا حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه 1246 به این کمترین که دعا‌گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول، مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (علیه‌السلام) نمایم و دعا‌گوی عمر دولت شاه و شاه‌زاده و امیرزاده‌ها باشم و در تاریخ سنه 1246 قریه دره شام را از عالی جاه محبعلی بیک نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانیال (علیه السلام) ساختیم که هرکس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد به دولت‌شاه ایران واجب است دعا نماید ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کسی که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید.