کویر مرنجاب

نام انگلیسی :  maranjab desert نام فارسی :  بیابان مرنجاب (بند ریگ)

کویر مرنجاب در موقعیت جغرافیایی N5148 تا N5152 و E5140 تا E5157 در استان اصفهان واقع است. کویر مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان قرار دارد. مرنجاب در اصل نام کاروانسرا و قناتی بوده است که در زمان شاه عباس صفوی بنا نهاده شد و پس از آن مناطق پیرامونی آن به کویر مرنجاب شهرت یافته است. در اصل منطقه مرنجاب جزیی از بیابان بند ریگ است و در شمال آن واقع شده است. این کویر از شمال به دریاچه نمک مسیله (آران و بیدگل) , از غرب به کویر مسیله و بیابان آب شیرین، از شرق به بیابان پشت ریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به بیابان بندریگ و تپه های ماسه ای روان این بیابان و شهرستانهای آران و بیدگل و کاشان محدود می شود . ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آبهای آزاد در حدود ۸۵۰ متر می باشد . قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه های شنی و ریگزار است . کویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است . عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درختهای گز و تاق و بوته های قیچ  است . پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله حیوانات موجود می توان به گرگ , شغال , کفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , آفتاب پرست , انواع مارمولک , مار , عقرب , تیهو , عقاب , شاهین و … اشاره کرد . در سال اخیر یک جفت پلنگ نیز در منطقه مرنجاب مشاهده شده است.

تاریخچه منطقه

جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستکن یکی از راههای ارتباطی بوده که اصفهان را به شهرهای کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می ساخته است. در زمان صفویه مسیر اصفهان(پایتخت) و مشهد از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. مسیر مرنجاب، اصفهان را از طریق کاشان به جاده سنگفرش اصفهان-مشهد متصل می ساخته است. این مسیر از گرمسار به طرف پایین منحرف شده و تا سیاهکوه ادامه می یابد و به جاده دستکن متصل می شود. دستکن در ادامه مسیر مرنجاب، محل انشعاب جاده ای بوده که کاشان را به گرمسار و ورامین مرتبط می ساخته و شاخه ای به طرف اردستان و شاخه ای به جانب یزد ادامه می یافته است. مجموعه این مسیرها به عنوان جاده های فرعی برای اتصال به جاده ابریشم در بخشی که دامغان را به ری متصل می نموده، عمل می کرده است.
 
 وجه تسمیه

پس از ساخت کاروانسراها، تامین آب مورد نیاز آن از ملزومات بوده است. آب مرنجاب توسط یک قنات به طول ۲۵۰۰ متر از قسمت شمالی کاروانسرا و در زمینهای سست ماسه ای تامین گردیده است. کندن چاه های متعدد در این زمینهای ماسه ای به قدری مشقت بار بوده است که این منطقه به مرد رنج آب مشهور میگردد و در مرور زمان برای سادگی تلفذ به مرنجاب تغییر می یابد.
 
 پوشش گیاهی

پوشش گیاهی مرنجاب عمدتا پوشیده از گیاهان شور پسند همچون گز، تاق، ارته، اسکنبیل، قیچ، دم گاوی و … است که عموما توسط منابع طبیعی جهت جلوگیری از فرسایش خاک و مهار بیابان زایی احیا گردیده اند. در زمان صفویه این منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار متراکم و غنی از جنگلهای تاق بوده است که عموما جهت مصارف خانگی و یا پختن کاشی و آجرهای مساجد و پلهای اصفهان قطع گردیده اند.
شکل شاخههای درخت “ارته” شکسته شکسته و مانند شاخ گوزن است و تا ‪ ۱/۵‬متر نیز قامت دارند اما درختان گز و تاغ که ظاهرا از یک جنسند دارای شاخههای مستقیم با دو جهت رشد مخالفند.درواقع رشد درخت “گز” عمودپیماست و تا هفت متر قد میکشد اما درخت “تاغ” روی زمین ولو میشود و دایرهوار در هر جهت رشد میکند.

 پوشش جانوری
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله این تنوع زیستی می توان به گرگ , شغال , کفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , لاسرتا , انواع مارمولک های گکو و آگاما , انواع مار , عقرب سیاه و طلایی , تیهو , عقاب ,هوبره، شاهین و … اشاره کرد .
 
 حرکت در مسیر مرنجاب

برای دسترسی به مرنجاب مسیرهای متفاوتی وجود دارد که در طول این نوشتار به چند مورد اشاره خواهد شد.مسیر اصلی مرنجاب از شهرستان آران و بیدگل در ۵ کیلومتری شمال کاشان آغاز میگردد. پس از طی مسافتی در حدود ۵ کیلومتر در جاده آسفالته به سمت شمال به ۳ راهی کارخانه فولاد کویر میرسیم. از اینجا مسیر خاکی و اصلی مرنجاب در جهت شمال شرقی آغاز میگردد.

 خطب شکن

در میانه مسیر جاده خاکی ‪ ۴۵‬کیلومتری، به شیب تندی میرسیم که به آن ” خطب شکن” میگویند.

“خطب” ، نام چوبکهای تعبیه شده در قسمت جلو و عقب جهاز شتر است که بار روی جهاز را هنگام جلو و عقب رانده شدن، مهار کند. درواقع عبارت “خطب شکن”از این موضوع ریشه گرفته که در مسیرهای شیب دار جاده خاکی منتهی به کاروانسرای مرنجاب،گهگاه بارشتر براثر سنگینی یا شیب جاده آنقدر به جلو و عقب رانده میشده که فشار ناشی از آن سبب شکستن خطب جهاز میگشته و به همین دلیل نیز به این بخش از مسیر شیب دار جاده،”خطب شکن” میگویند. پس از عبور از این شیب تند در قسمت جنوبی جنگلهای تاق و در سوی شمال دور نمای دریاچه نمک قابل رویت است.

 چاه کنجه

پس از عبور از خطب شکن در سمت شرقی مسیر، نمکزاری قرار گرفته که به چاه کنجه معروف است. طول این کویر در حدود ۴ کیلومتر و عرض آن در حدود ۲ کیلومتر است. این کویر در چاله ای آبرفتی ما بین کویر مرنجاب و شهر آران واقع گردیده . در حاشیه کویر زمینهای پف کرده رسی به چشم می خورد . پس از خاکهای پف کرده نوار باریکی (حدودا ۵۰۰ متر) از حوزه خیس دور کویر را فرا گرفته و پس از آن قشر نمکی نا منظمی به چشم می خورد .در این کویر پلتفرمهای نمکی دیده نمی شود. این کویر حوزه آبریز رودخانه مشخصی نیست و از چشمه ای که در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده به نام “چاه کنجه” تغزیه می شود. در اطراف این کویر پوشش غنی از تاغزارها قرار گرفته که به زیباییهای آن افزوده است. در قسمت شمالی چاه کنجه چندین باغ با پوشش گیاهی انبوه وجود دارد.

 دریاچه نمک
در ادامه مسیر مرنجاب پس از طی کردن مسافتی در حدود ۳۵ کیلومتر از جاده خاکی به دو راهی دریاچه نمک میرسیم. این جاده برای عبور ایمن کامیون های معدن نمک که در قسمت غربی این نمکزار قرار گرفته احداث گردیده است. دریاچه نمک دارای فرمی شبیه به مثلت است که که راس آن به سمت شمال است. قاعده آن در حدود ۶۵ کیلومتر و ارتفاع این مثلث ۶۰ کیلومتر است.زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته شدن سیلابها و ابهای سطحی در طول قرنها پدید آمده است . عمق نمک این دریاچه بین ۵ تا ۵۴ متر متغیر است که توسط لایه های خاک رس از یکدیگر جدا شده اند و بر روی حجم وسیعی از آبهای زیرزمینی شور شناور است. با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه , نمکهای موجود کرت بندی های زیبایی به شکل پلی گن تشکیل می دهند که دیدن مناظر آن خالی از لطف نیست .دریاچه نمک آران در اکثر ماه های سال خشک و پوشیده از نمک است . در ماه های بارندگی ارتفاع آب این دریاچه در بعضی از مناطق به ۲ سانتی متر میرسد ولی پس از تابش خورشید به سرعت تبخیر می شود . رودهای مهمی که به این دریاچه وارد می شوند در سمت شمال و مغرب قرار دارند که عبارتند از: رود شور، رود کرج، جاجرود، حبله رود و قره سو.

زمینهای اطراف این دریاچه بشدت باتلاقی می باشند که وسعت باتلاقها در منطقه غرب دریاچه به مراتب وسیعتر از مناطق دیگر آن است . از جمله مناطق باتلاقی این دریاچه می توان به حوض قیلوقه در شرق و یا باتلاق دو کویری در منطقه جنوب شرقی دریاچه اشاره کرد . تا کنون از نمک موجود در این عرصه بسیار گسترده برای مصارف صنعتی مورد استفاده قرار گرفته است. این در حالی است که به استناد تحقیقات انجام گرفته در خصوص ترکیبات تشکیل دهنده نمکهای دریاچه ، موادی از قبیل سدیم کلرید، سدیم سولفات ، منیزیم کلرید و منیزیم سولفات از جمله بارزترین و مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده این منبع عظیم خدادادی به شمار می آید.منیزیم از نظر فراوانی هشتتمین عنصر در قشر خارجی زمین به شمار می آید و اغلب این فلز ، بصورت ترکیبهای محلول در آب دریاها و یا بصورت سنگ معدن منیزیم کلرید ، در طبیعت یافت می شود . میزان منیزیم استحصالی از آب دریا تنها ۰/۲تا ۰/۳ درصد می باشد. نتایج حاصل از تحقیقات انجام گرفته پیرامون ترکیبات منیزیم دریاچه نمک ، میز ان منیزیم استحصالی را ۳۵ تا ۵۰ برابر منیزیم آب دریا ( یعنی ۱۰ تا ۱۴/۷ درصد ) نشان می دهد.
بنابراین شورابه های دریاچه نمک یکی ازغنی ترین معادن و منابع عظیم تولید منیزیم به شمار می آید.

 جزیره سرگردان
پس از ورود به دریاچه نمک، کوه کم ارتفاعی در دید شمال شرقی خودنمایی میکند که کاملا توسط قشر سفید نمک احاطه شده است.این جزیره که بلندترین نقطه آن در حدود ۸۰۸ متر بالاتر از سطح دریای آزاد است از سنگهای متخلخل آتشفشانی تشکیل شده است و عاری از هرگونه پوشش گیاهی است . مناظر دریاچه نمک از فراز این جزیره آنچنان بدیع و زیباست که هر بیننده ای را مجذوب خود می نماید . اطلاق نام سرگردان به این خاطر است که وقتی از فاصله دور به این جزیره نگاه می کنید، دو انتهای جزیره در افق محو می شوند و منظره ای مانند کشتی سرگردانی در دریای بیکران کویر پدید می آورند .

محو شدن دو انتها به علت پدیده سراب و انعکاس نور و در نتیجه آن خطای دید است . پیشینیان معتقد بودند که این جزیره دایما در حال حرکت است و از جایی به جای دیگر نقل مکان می کند . لازم به ذکر است زمینهای اطراف این جزیره دارای رطوبت بالا و باتلاقی است. از این رو حرکت به سمت جزیره باید با رعایت نکات ایمنی همراه باشد.
 کاروانسرای مرنجاب
درباره دلایل ساخت این قلعه و کاروانسرا در کنار دریاچه نمک، نقل است که شاه عباس با وجود ایجاد کاروانسرا و قلعه های متعدد در سراسر کشور، در این منطقه تأسیسات دفاعی تعبیه نکرده بود، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر دریاچه نمک و گستره کویر، از این سوی به پایتخت هجوم نبرده بودند. حمله ازبکها و افغانها از طریق دریاچه نمک به کاشان که تا اصفهان پیش رفتند، شاه عباس را به صرافت انداخت تا در سال ١٠١٢ قمری سریعاً یک پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد کند و جلوی تهدیدات را بگیرد. بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیدبانی است و ذکر شده است که همیشه ۵٠٠ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنیت عبور کالا از چین به اروپا و بالعکس را در این منطقه تأمین می کردند.
در اطراف کاروانسرا حوضچه آبی به طول ۵۰ متر و عرض ۱۵ متر قرار دارد که توسط درختان بید و کوره گز محصور شده است. در ضلع شمالی حوضچه ۲ تنور قدیمی برای پخت نان قرار گرفته و محوطه این آبگیر در سالهای اخیر برای رفاه حال مسافران جهت برپایی چادر، آجر فرش شده است.در سالهای اخیر اتاقهای کاروانسرای مرنجاب جهت اسکان مسافران مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین در درون کاروانسرا سفره خانه سنتی تعبیه گردیده است.

چاه دستکن (دست کند)
در فاصله ۴ کیلومتری شرق کاروانسرا چاه آب شیرینی قرار دارد که به چاه دستکن شهرت دارد. وجود آب شیرین در این چاه بدلیل وجود فیلترهای عظیم ماسه ای است که شورابه های زیزمینی را تصفیه کرده و آب نسبتا گوارایی با درصد نمک پایین در دسترس قرار میدهد. نقل است که امام هشتم شیعیان (ع) در مسیر عبور از عراق به سمت مشهد در این مکان این چاه را حفر کرده است.

ریگ بلند
در ادامه مسیر پس از چاه دستکن به دو راهی دیگری میرسیم که مسیر شرقی به سمت ریگ بلند و مسیر شمال شرقی به سمت دریاچه نمک تغییر مسیر میدهد. اگر مسیر شرقی را ادامه دهید به تپه های ماسه ای بلندی میرسیم که ریگ بلند مشهورند. این منطقه آخرین منظقه قابل دسترس توسط تورهای گردشگری است و از این نقطه مسیر به سمت شرق ادامه مسیر با خودرو های دو دیفرانسیل پیشنهاد میگردد. بر فراز تپه های ریگ بلند مناظر دریاچه نمک و تپه های به هم تنیده ماسه ای قابل رویت است.

کوه کلنگ
چنانچه از نزدیکی کاروانسرا به سمت جنوب نگاه کنید کوهی را خواهید دید که توسط تپه های ماسه ای احاطه شده است که به کوه کلنگ شهرت دارد. فاصله این کوه تا کاروانسرا در حدود ۵ کیلومتر است که می تواند مسیر یک پیاده روی دلپذیر و سبک را در میان ماسه ها فراهم کند. مناظر کویر از فراز این کوه بسیار زیبا است. همچنین به کسانی که به ماجراجویی و رانندگی در کویر علاقمندند این مسیر پیشنهاد میگردد.

پشت ریگ
در واقع پشت ریگ مکانی است که تپه های شنی بیابان بندریگ معروف به مرنجاب از سمت شرق پایان میگیرد. ریگ در گویش مردمان محلی به معنای مکانهای پوشیده از شن و رمل است و پشت ریگ به معنای مکانی در پشت تپه های ماسه ای است.این منطقه به دلیل دوری از مسیرهای اصلی، کمبود آب و خشکی خیلی مورد اقبال مردم محلی واقع نبوده است. به همین دلیل بیشتر مورد استفاده راهزنان قرار می گرفته که کاروانهای عبوری از مسیر مرنجاب به ورامین را از این منطقه مورد دستبرد قرار میدادند. از جمله مکانهای مورد استفاده راهزنان می توان به قلعه کرشاهی در شرق این منطقه اشاره کرد.
در قسمت مرکزی حد فاصل تپه های شنی و زمینهای قلیایی مناطق بکر و مناظر زیبای طبیعی کویر قابل مشاهده است.

ادامه مسیر مرنجاب به سمت شرق به محدوده پارک ملی کویر و محیط بانی سفید آب ختم میگردد که نیاز به اخذ مجوز از سازمان حفظت محیط زیست دارد که در نوشتاری مجزا به بررسی مناطق گردشگری آن خواهیم پرداخت.

سایر نقاط گردشگری منطقه

 چاه هندوانه
در ۵ کیلومتری شمال آران و بیدگل قرار دارد. مزارع کشت هندوانه است که به صورت چاله های بزرگی در میان تپه های ماسی حفر گردیده است.

قلعه کرشاهی
این قلعه از خشت و گل ساخته شده است و هم اکنون از آثار بر جای مانده از زمان قاجار است. این قلعه یکی از قلعه های مهم سردار حسین کاشی یکی از راهزنان و یاغیان دوره رضا خان بوده و هنوز آثار گلوله های توپ در نبرد وی با نیروهای دولتی در این قلعه بر جای مانده است. پس از عبور از شهرستان ابوزیدآباد از مسیر کاشان، به روستایی به نام قاسم آباد خواهید رسید. پس از ورود به روستا و گذر از آن، راه خاکی به سمت شمال وجود دارد که پس از طی مسافت ۳۰ کیلومتر به قلعه کرشاهی میرسد.

کوه یخاب
در شمال کاروانسرای کرشاهی و جنوب شرقی مرنجاب قرار دارد. ارتفاع کوه در حدود ۱۸۰۰ متر از سطح آب های آزاد است و صعود به آن می تواند یک برنامه مفرح ورزشی در سفر به مرنجاب باشد.

کمپ متین آباد
برای دسترسی به کمپ، در مسیر بزرگراه اصفهان پس از گذر از کاشان و در کیلومتر ۴۰ با ورود به مسیر خروجی در خلاف مسیر ابیانه بسمت بادرود و با طی حداکثر ۱۰ کیلومتر به کمپ می رسید. کمپ کویری دارای چادرهای دایمی و اتاق های کاروانسرا جهت اسکان طبیعتگردان است.

مسیرهای دسترسی
چنانچه با خودروهای سواری قصد سفر به مرنجاب دارید تنها از مسیر اصلی این کار را انجام دهید. سایر مسیرهای دسترسی عموما نیاز یه خودروهای دو دیفرانسیل و راهنمای آشنا به منطقه دارند. از جمله این مسیرها می توان به مسیر خالدآباد از توابع شهرستان ابوزید آباد در جنوب شرقی کاشان به سمت پشت ریگ و مرنجاب اشاره کرد. ط.ل مسیر در حدود ۸۰ کیلومتر است که به مسیر مرنجاب-سفیدآب منتهی میگردد. مسیر دیگر دسترسی مسیر چاه هندوانه است که از شهرستان آران و بیدگل به سمت شمال شرقی وارد کویر شده پس از عبور از تپه های ماسه ای به چاه کنجه و نهایتا مسیر اصلی مرنجاب ختم میگردد. مسیر محیط زیست از دیگر مسیرهای این منطقه است که از کیلومتر ۲ جاده مرنجاب به سمت شرق از جاده اصلی جدا شده به چاه کنجه و نهایتا مسیر اصلی ختم میگردد.همچنین مسیر پارک ملی کویر که از پیشوای ورامین به سمت قلعه بلند و مبارکیه وارد محدوده پارک ملی کویر می شود و پس از عبور از کاروانسرا های قصر بهرام و سفید آب، مسیری به سمت مرنجاب منشعب میگردد.
کویر در کنار زیبایی دارای طبیعتی بسیار خشن است. در سفر به کویر هرگز تنها سفر نکنید. آب کافی به میزان ۲ برابر مصرف همراه داشته باشید. قبل از سفر دیگران را از مکان مورد بازدید خود آگاه سازید. وسایل و تجهیزات ناوبری همچون قطب نما و جی پی اس به همراه نقشه های دقیق منطقه را به همراه داشته باشید. از راهنمایان آشنا به منطقه استفاده کنید. در حفظ محیط زیست کوشا باشید. در کویر طبیعت میزبان شماست، پس آنگونه باشید که از میهمان انتظار میرود.