گلابتون دوزی

وجه تسمیه: گلابتون: ابریشم غاژ کرده و به صورت پنبه معلوج درآمده، رشته زر و سیم… و کیف و جیب به ریسمان زر که آن را گلابتون نیز خوانند طلایی باشد که از حدیده (پاورقی) کشیده به هیات ریسمان­های باریک ساخته باشند و آن را اکنون در ایران گلابتون گویند. (پاورقی) در جلد دوم دایره­المعارف فارسی به سرپرستی رضا اقصی آمده: گلابتون تاری است که در زری بافی و نقده کوبی به کار می­رود و در انواع قیمتی. مغز آن ابریشم است و بر گرد آن رشته­های نازکی از نقره آمیخته با طلا می­پیچند معمولا مقدار طلای این رشته­ها دو تا سه درصد است اما در گلابتون بعضی از زری­های عصر صفویه تا 50% طلا به کار رفته است.

گلابتون­دوزی که در نقاط مختلف ایران به: کم­دوزی، گلدوزی، برودری­دوزی و کام­دوزی معروف است. به گلهای برجسته­ای اطلاق می­شود که با رشته­های نقره یا طلا در روی پارچه می­دوزند. بطور کلی گلابتون­دوزی به دوختهایی اطلاق می­شود که با استفاده از نخ­­های ابریشمی روکش طلایی یا نقره­ای روی پارچه انجام می­گیرد. در حال حاضر گلابتون­دوزی با الیاف طلا یا نقره در ایران مرسوم و رایج نیست و گلابتون­دوزان به جای استفاده از الیاف طلا یا نقره، از نخ­هایی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید بوده و عمدتا در کشور پاکستان تولید می­شود مورد استفاده قرار می­دهند.

به روایت تاریخ ، یکصدوپنج سال پیش از میلاد مسیح بنا به یک سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه ، قط عاتی از پارچه ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و ۷۳۳ سال بعد، یعنی در سال ۶۲۸ میلادی ، هنگامی که هراکلیوس دستگرد را تصرف و غارت کرد، گرانبهاترین غنایمی که بدست آورد زردوزیهای ایرانی بود و همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند که برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه یافته، حال آنکه نتیجه کاوش های باستانشناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده ی سوم پیش از میلاد زردوزی و تولید پارچه های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به وسیله ی نخ های زرین که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه ی پشمی دوخته و در قرنهای بعد سوزن دوزی های بیزانس ، همسایه ی ایران، تقلیدی از فرآورده های ایران بود منتها با مرغوبیتی بیشتر و رنگها یی خیره کننده.

با هجوم مغولها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزیهای این دوره در دست نیست، ولی ادامه ی آن قط عا به قرن پانزدهم ، شانزدهم و هفدهم میلادی کشیده چه آنکه شاردن در سیاحت نامه ی خود بارها ظرافت زردوزی ها، گل دوزیهای ایرانی را که به زعم خودش برتر از گلدوزیهای اروپائیان و ترکان بوده ستوده است .

گلابتون دوزی از زمان هخامنشیان تا کنون رواج داشته و به کشورهای دیگر صادر می‌شده است و با استفاده از نخ‌های ابریشمی با روکش طلا یا نقره برروی پارچه‌های اطلس، ماهوت، پشم، مخمل و کرباس با نقش‌های اسلیمی ختایی، محرابی، بازوبندی، ترنج و محرماتی تزیین می‌شوند

دوختی است که با استفاده از نخهای ابریشمی با روکش طلائی و نقره ای روی پارچه انجام می گیرد. در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا یا نقره در ایران رایج نیست و به جای آن از نخهایی که روکش فلزی زرد یا سفید دارند ، روی پارچه های مخمل،ابریشم، تافته،اطلس،ماهوت ، پشم و حتی کرباس انجام می شود.

در گلابتون دوزی ، ابتدا نقش مورد نظر روی پارچه منتقل می شود و پس از آن به وسیله ی سوزن و نخ گلابتون خطوط اصلی طرح را دوخته ، سپس به دوخت متن و کناره ها می پردازند. این دوخت در بندر عباس ، میناب ،بندرلنگه،اصفهان، شیراز، تهران،کردستان، قزوین، تبریز، کاشان،یزد وبخشهایی از بوشهر، شوش و شوشتر هنوز هم رایج است.

گلابتون دوزی طلایی است که از حدیده کشیده و به هیات ریسمان­های باریک ساخته باشند و گلابتون­دوزی نوعی دوزندگی است که جنبه تزیینی دارد و در آن نخ گلابتون به کار می­رود. در حال حاضر گلابتون­دوزی با الیاف طلا به هیچوجه در ایران رایج نیست و گلابتون­دوزان به جای استفاده از نخ طلایی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید است و عمدتا در کشور پاکستان تولید می­شود، استفاده می­کنند و به کمک قلاب نقوش متنوعی که اکثرا نیز ملهم از بینش و برداشت شخصی­شان است بر روی پارچه می­دوزند.

تولیدکنندگان اصلی مصنوعات گلابتون­دوزی شده دراستان هرمزگان بیشتر زنان و دختران خانه­دار هستند و بطور کلی در شهرهای بندرلنگه، بندرعباس، میناب و اکثر نقاط روستایی شهرهای یادشده، کمتر خانواده­ای را می­توان یافت که زنان و دختران آن با هنر گلابتون­دوزی آشنایی نداشته باشند. اگر چه کلیه مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه با دمپایی زری­دوزی شده رسم است و نیز پیراهن­های زنانه با سرآستین و پیش­سینه و دور یقه گلابتون­دوزی شده، رواج دارد علاوه بر این برای لبه پرده، دیوارکوب، پشتی، کوسن و غیره استفاده می­شود. معهذا شکل و نوع محصولات بستگی به سلیقه و نظر مشتری دارد. مرسوم این است که تولیدکنندگان بعد از اخذ سفارش ابتدا پارچه را که معمولا از جنس «کرپ ناز» و «سالمز» و یا «پولیستر» و دارای رنگ سبز، مشکی، زرد، آبی، فیروزه­ای و نارنجی و… است. بر مبنای الگوی مورد درخواست مشتری بریده و ابتدا به کمک کاربن­های رنگی، نقش درخواست سفارش­دهنده را (که گاهی نیز از سوی خود وی ارائه می­شود. ولی بیشتر اوقات از میان طرح­های موجود نیز هنرمندان انتخاب می­گردد.) بر روی آن کپی می­کنند.

در مرحله بعد پارچه­ای را بر روی لبه دایره­ای چوبی که «کم» یا «کمان» نام دارد قرار داده و اطراف آن را به وسیله یک تسمه چرمی با زهواری چوبی که حالت دایره داشته و قطرش به وسیله یک پیچ کم و زیاد می­شود محکم می­کنند و پارچه را از اطراف می­کشند تا همانند پوسته­ای بر روی مساحت دایره چوبی قرار گیرد. سپس هنرمند به کمک سوزن­های خاص که دارای نوک برجسته و قلاب مانند است اصطلاحا قلاب نامیده می­شود که کار گلابتون­دوزی را آغاز نموده و به کمک قلاب و نخ­هایی که دارای روکش فلزی و به رنگ نقره­ای یا طلایی است عمل دوخت را انجام می­دهد.

شیوه دوخت نیز به این ترتیب است که صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب را در دست راست نگه می­دارد و آنگاه از روی کار، قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را یک سو آن منتهی قرقره و سر دیگرش گره خورده است به نوک برجسته قلاب آویخته و آن را از پارچه بیرون می­کشد و مجددا به داخل پارچه به داخل پارچه فرو برده و عمل آویختن نخ به قلاب، و بیرون کشیدن آن از پارچه را ادامه می­دهد و به این ترتیب دوختی زنجیره­ای شبیه آنچه در گلابتون­دوزی معمولی بانوان بر روی پارچه ایجاد می­شود به وجود می­آید که اساس و بنیان کار گلابتون­دوزی است. اکثر گلابتون­دوزان به نسبت نوع نقش که قصد دوختن آن را دارند از پولک­های پلاستیکی کوچکی که دارای لعاب رنگین است، استفاده می­کنند و در پایان کار محصول گلابتون­دوزی شده را بر سطح هموار قرار داده و با وزنه شیشه­ای یا نوعی گوش ماهی که صاف و صیقلی است بر روی آن می­کوبند تا نقوش هم سطح و هماهنگ گردند.

نقوشی که در گلابتون­دوزی بیشتر مورداستفاده قرار می­گیرد  عبارت است از پیچک ترنج، گل ساعتی، نقش محرابی، گلهای اسلیمی، گلهای ختائی، نقش بازوبندی، بته روحی، محرماتی یا ستونی، بته جقه­ای، سروچه و انواع گلها و گاهی تصویر افراد. از این نوع سوزندوزی­ها معمولا برای آرایش لباس­ها، پرده، بقچه، سوزنی، کلاهها، کیسه پول، قاب شانه، سرمه­دان، جای قیچی، جای قلمدان، جای قرآنی و… استفاده می­کردند.